Жұмыс барысында жүк көлігімен қала орталығына жиі баратын Торыбек бір күні ойда-жоқта Байрамның әйелі – жеңгесімен көшеде ұшырасып қалды.
Біраздан бері жолықпаған, бұрын көрші ретінде талай жыл сыйласып тұрған олар бір-бірімен жік-жаппар болып хал сұрасқан.
– Иә, Жайна жеңеше, есенсіз бе?
– Аллаға шүкір аманбыз?
– Айыпқа бұйырмассыз, сізді ағам қатты ауырып жатыр деп еді, сауығып кеттіңіз бе? – деген Торыбек қойған сауалына жауап күтпей, сөзін ары қарай жалғады. – Өз көзіме сене алар емеспін... Құдайға шүкір... Біз, келініңіз екеуміз көңіліңізді сұрап баруға жарамадық деп, қысылып жүр едік... Бірақ ағам сізді басқа қалада ем қабылдауда, көңілін сұраймыз деп әуре болмаңдар, ренжімейміз деген соң... Әйтеуір аман-сау екенсіз ғой. Мен сізді төсек тартып жатыр дегенге... Сізді дәл осындай құлпырған қалпыңызда көремін деп еш ойламап едім... Шүкір, шүкір.
– Әй, қайным-ай, шаршап жүрсің-ау деймін. Ағаңның емес, басқаның айтқанымен шатастырып тұрсың ғой. Жеңгең аман. Алла қолдап, әзірге ауру-сырқаудан адамын.
– Жо-жоқ, шатасып тұрғаным жоқ. Әзірге есім бүтін. Байрам ағам сізді қатты науқастанып қалды, ем-домға қаржы керек деп маған келген. Содан, екеуміз ақылдаса келіп, менің үйімді сатып, оның қаржысын сізді емдетуге жұмсамақ болғанбыз.
Байрамның әйелі – Жайна Торыбектің сөзін көзі шарасына шыға асқан таңғалыспен тыңдады да іле жайбарақат қалыпқа түсіп:
– Ағаңның менен жасырған тағы бір әйелі бар шығар... Бәлкім, сол ауырып, ағаң соны емдетуге қаржы іздеп жүрген болар, – деді әңгімені әзілге жеңдіргенсіп.
– Жо-жоқ, жеңеше, Байрам ағаның сізден жасырған ешкімі жоқ. Ол кісі жөнінде жаман ойлауға болмас, таза адам ғой... Басқа біреуі болса, маған «Жеңгеңді дұрыстап емдетпесе жағдай қиын. Ағаң орта жастан асқанда соқа басы сопиып жалғыз қалса, не болмақ?» демес еді ғой, – деді Торыбек.
Одан ары екеу ара әңгіме жүйесін таба қоймады.
Жайна күйеуінің мына қайнысынан бұрын сыйға берген дүниесін қайта тартып алуға шындап кіріскенін, сол үшін өтірікті судай сапырып, ақжүрек Торыбекті алдап-сулап, оның өзіне деген сенімін пайдаланып көкіп жүргенін терең түсінді.
Екеуі сыпайы қоштасты. Жайна кеткен соң Торыбек алай-дүлей күй кешті. Байраммен үйді сатуға келіскен сәттегі әңгіменің бүге-шігесіне дейін санасында жаңғырды. Сол сұхбат кезіндегі Байрамның ойнақшыған көзі, өзіне тура қарай алмай тайсақтай бергені, сөздерін де кібіртіктеп, күбіжіктеп жеткізгені де есіне түсе берді. Осылайша, Торыбек өзіне, отбасына Байрам тарапынан бір жамандықтың мысықтабандап жақындап қалғанын анық ұқты. Санасы сілкініп, өзін-өзі жинап алды. Дәл осы арада оның ойына Байрамның «кейінгі кездері менің де ісім оңға баспай, шаруам шатқаяқтап, кері кетті», деген сөзі орала кетті. Бұл оны аздап сабасына түсірді. Іле қайырымды ағасын әлі де болса жамандыққа қиғысы жоқ Торыбекті «Бәлкім, оның бизнесі тығырыққа тіреліп, қаржы керексініп, амалсыздан маған қолқа салған болар», деген ой меңдеді. Ол Байрамның қалада бес-алты дүкені, орталық базарда жеті-сегіз сауда нүктесі, жалға беріп тастаған екі-үш зәулім ғимараты, шаһардың бір ықшам ауданын нанмен қамтып отырған наубайханасы бар екенін білетін. Өйткені, Торыбек осыдан алты-жеті жыл бұрын, қамқор ағасы қалаға алғаш келіп, бизнесін бастаған тұста оның қол астында ескі жүк көлігін күндіз-түні тоқтатпай жұмыс істеген. Сол кездерде ағасының ісі жүріп, шалқыған байлыққа аз ғана уақыттың ішінде ие болып шыға келгеніне куә болған-ды. Ағасы мұның істеген жұмысына алғашқыда жақсы төлеген-ді. Кейінірек міндеті екі еселенсе де төлейтіні азайып, ақысына алатыны көлігінің керек-жарағына, май-суына зорға жететін болғандықтан ағасымен ретін тауып, көңіліне қаяу түсірмей жылы қоштасқан, бір-біріне разы бола есеп айырысқан. Кейіннен Байрамның бизнесі одан сайын өрлеп, өркендей түскен. Кәсібі кемелденіп, жоны күдірейген, ішегі шылқа-шылқа майланған байшыкешке айналған.
Мұның тірнектеп жиған дүниесі, жылдап құраған үй-жайы, бау-шарбағының құны Байрамның бір дүкенінің жалғыз өзі бір жұмада түсіретін табысына да жетпейді. Торыбектің тірлігі онікінің қасында баланың ойыншығы десе де болады. Осының бәрін көңіл таразына салған Торыбек Байрамның шалқыған дәулеті толып тұрған ернеуінен кері шегінсе, оны қайта толтыруға өзінен өндірілмек тиын-тебеннің үліңгірдей де әсері бола қоймайтынын түсініп, әлгі ойының олақ екенін ұқты. Дегенмен ол Байрамның шаруам шатқаяқтап кері кетті деген сөзінің рас-өтірігіне көз жеткізуді артық көрмеді.
Содан Торыбек жүк көлігін автотұраққа апарып қойды да қара кешке дейін Байрамның наубайханасын, дүкендері мен сауда нүктелерін, жалға беріп қойған ғимараттарын адақтап, оларда жұмыс істейтін бұрынғы таныстарына жолығып шықты. Ағасының тірлігі кері кетпек түгілі кемелдене түскеніне, шаруасы шатқаяқтамақ былай тұрсын қанатын кеңге жайып қалықтай биікке самғап бара жатқанына анық көз жеткізді...
Дәулеті төске өрлеп тұрған, әйелі дін аман ағасының ішкі ниетін Торыбек түсіне алмай-ақ қойды. «Үй-жайымды сатқызып, одан түскен ақшаға қай жыртығын жамамақ?» деген сауал оның алқымын қыса түсті. Оған не жазып қойғанын біле алмай шаршады.
Торыбектің көзі ашылғалы бері арада он күндей уақыт зыр ете өте шықты. Осы аралықта Торыбек әйелі Ханшайым екеуі өздерін қатты мазалаған «неге, не үшін?» деген сұраққа жауап таба алмай дал болды. Далбасалап «әзілдеп жүрген болар» деп те болжам жасады. Бірақ бұл болжамдары өздерінің күлкісін келтірді.
Үй-жай сатылымға қойылған алғашқы сәттерде көңілдерін түртпектеген «Үйді неге сатпақсыздар?» деген сұрақтарына әкелері мен шешелері тарапынан тұщымды әрі қисынды жауап алған балалар алаңсыз жүрген. Өздері үй-ішімен сыйлайтын Байрам көкелері мен Жайна апалары қиналғанда оларға қол ұшын созу мақсатында үйлерін сатып көмектесетіндеріне ренжімеді. Дәулетті де жаны жомарт Байрам көкелері далада қалдырмайтынына әке-шешелері сияқты нық сенімді болған. Бірақ соңғы уақыттары ата-аналарының тым күйгелектеніп, мазасызданып, үйлерінің тағдырына қатысты жиі сөйлесіп кеткендеріне күдіктене қарай бастаған балалар көп ұзамай мән-жайды түгел білді. Олар да өз саналары деңгейінде жапа шегіп, уайым жеп, ұнжырғалары түсті. Сыртқы әлеммен, көрші-қолаңмен байланыстарын шектеп, бала көңілдері тұйықталып, шат-шадыман, жарқын күлкіден тыйылды. Олар үшін алаңсыздық аясы тарылып, тақуа жандай томсырайып, өздерінің бұйығы ойларына қамалды. Бұл ой оларды жарқабаққа қамап, жандарын қысты, тығырықтан шығар жол іздетті. Араларындағы үлкендері, биыл колледж бітіріп, көңілін демдеген үлкен қыз бен одан кейінгі жетіліп қалған төрт ұл баспанасыз қалудың қаншалықты қиын екенін жүректерімен сезінді. Әке-шешелерінің тырбанып жүріп салған, өздері де қабырғалары қайыса жүріп кесегін құйысқан, оны тасысқан жаңа үйдің, мәпелеп күткен бау-бақшаның, бәрінен де балалық шақтарының бақытты алаңы, шаттықты шаңырағы, мамық та жылы ұясы болған мекенді еріксіз, аяр күштің тықсыруымен тастап шығудың тақсыретін алпыс екі тамырымен сезу, түйсіну балаларға оңай деймісіз.
Бәрінен де оларға өздерін өмірдің талқысына тастап, қасірет қамытын кигізуге құлшынып жүрген басқа емес, әке-шешелері ерекше құрметтейтін, солардың айтуымен өздері де жүректерінің төрінен орын берген, үй ішінде «әумин» деп қол жайылғанда әуелі Алланың, одан кейін Пайғамбардың (с.ғ.с.), сахабалар мен әулие-әмбиелердің, ата-бабаларының, әжелерінің есімдері аталған соң барлығы жабыла Жаратқаннан амандығын тілейтін жайсаң көкелері Байрам екенін ойлағанда ішкі әлемдерін әлдене тырнап-тырнап кеткендей болатын.
Ақырында Торыбек Байраммен бетпе-бет ашық сөйлеспекке ниеттенді. Ерлі-зайыпты екеуі ағаларына қояр сұрақтарды әбден екшеп, електен өткізді.
Сан сауал көмейіне кептеліп, кеңірдегін керіп, сыртқа шығуға таласып құтын қашырған Торыбек апыл-ғұпыл киініп сыртқа шыққан. Сол кезде іздегенге сұраған, қасында таныс-бейтаныс, осыдан бес-алты күн бұрын үйдің іші-сыртын, ауласын, қора-қопсысын көріп, сатып алмақ ойы бар екенін білдіріп кеткен, өзін Ерсай деп таныстырған кісі бар Байрам аппақ жаңа көлігімен мұның дәл алдына келіп тоқтады.
Байрам көлігінен лып ете жеңіл түсті. Сол сәтте Торыбек өз көзіне өзі сене алмай, ағасына таңырқай қарады. Ол қос жанарына сенімсіздік таныта, оны тазаламаққа қайта-қайта уақалағанымен көздері алдындағы көріністі өзгеріссіз ұсынды. Торыбек баяғы маңғаз, шашының ағы сирек, бет әлпеті толық әрі шырайлы, қапсағай денелі, иықты, еңгезердей Байрамды таппай қалды. Оның орнына жүзі солған, әжім-әжім, мұрны қырдай, шашы әппақ қудай, иығы қушиған, еңсесі еңкіш, ілмиген ұсқынсыз, бейшара шалды көрді. Көрді де көзі бозарып кетті. Келген адамды Байрам емес дейін десе, тағы болмайды. Көз де, сөз де, өң де, көн де, рең-бас та баяғы Байрамдікінен сәл өзгешелеу демесеңіз, дәл өзі. Аумайды.
Осыдан біраз бұрын Байрамның аздап еті қашып, сылыныңқырағанын байқағанымен Торыбек оны дәл мынадай күйде көремін деп күтпеген еді. Айналдырған бірер айда сап-сау адам да осылай да азып-тозып, өзгеріп кетеді екен-ау ә. Торыбек Байрамды аяп та кетті. Бірақ сыр бермеді. «Азып кетіпсіз ғой, жүдеу көрінесіз», деп, шын көңілімен жаны ашығаннан жағдайын сұрағысы келсе де өзін-өзі тежеп, дәстүрлі, сыпайы амандасу рәсімінен аспады.
Торыбек қонақтарға әдеттегідей жайдары қалыппен сәлем берді. Байрам да мұнымен жылы шырай таныта амандасқансыды.
– Байрам аға, үйге кірейік, – деді Торыбек қонақтарға ілтипат көрсете.
– Осы жерде сөйлесе берейік, – деді Байрам үйге кіруден тартынып.
– Жарайды, дегеніңіз болсын.
– Ерсайдың жақында үйді көріп кеткенін білесің. Бұған бәрі ұнапты. Үйдің құнын жиырма бес мың долларға бағалап отыр. Бұдан арыға тартпайды дейді. Мен келістім. Ақшасын жартылай алып қойдым. Қалғанын құжаттар өзінің атына толық заңдастырылған соң береді, – деді Байрам.
Үйді алғашқыда елу мың долларға сатылады деп ойлап, осы болжамы елірткен Байрам нарық бағасы күткенінен мүлде төмен болған соң босқа арамтер болмауды, райынан қайтуды семірген шайтандары есіне де алдырмады. Азғырындының бар ойы енді үйдің қаншаға бағаланатынына емес, өзі бұрын сыйға берген мүкәмалын Торыбектен өйтіп-бүйтіп қалайда қайта алып қоюға түбегейлі ауған.
Торыбекке «жеңгең ауырып жатыр» деп айтқан өтірігі әйелі арқылы әшкере болған Байрам онысын жуып-шаюдың да жолын тапқансыған. Торыбек мұнысын бетіне басса, «немене, ағаңның Жайнадан басқа қатыны жоқ дейсің бе? Ондайлардың менде бірнешеуі бар екенін айтып, саған есеп беруге тиісті емеспін. Солардың бірі ауырып жатқаны рас», деп өтірігін тағы бір өтірікпен бүркемелемек.
Шын мәнінде мына Ерсай үйді сатып алушы емес еді. Ол – Байрамның құныс пиғылымен, қулықпен шабыттана құрастырған спектаклінің кейіпкері – қатардағы жай бір танысы. Байрам Ерсайға жағдайды «өтірікті шындай, шындықты құдай ұрғандай» етіп түсіндіріп, өзін дүниесінен айырылған жапа шегуші мүсәпір етіп, Торыбекті алаяқ, жақсылықты түсінбейтін надан әрі арамза ретінде сипаттаған. Оған өзіндей шарасызға көмектессе ақысын жемейтінін айта отырып, өтініш білдірген. Осы өтінішке сәйкес Ерсай өзіне тапсырылған рөлді, яғни үйді сатып алушы клиенттің бейнесін сәтті сомдап шығуы қажет.
Байрамның өзі сценариін жазған «спектакль» бойынша Ерсай жұртқа үйді сатып алушы болып көрінеді (Сондықтан оны осыдан бес-алты күн бұрын осында жұмсап, үйді сатып алатындай болып көрініп қайтуды тапсырған). Содан, Торыбек еш қарсылықсыз үйді босатса, жер телімінің құжатын ешкімнің атына аудармай-ақ, бұрынғыдай өзі қожайын болып қала береді. Ал қарсылыққа кезіксе, мүліктің құжаттарын Ерсай актердің атына жаздырады. Сөйтіп ол уақытша қожайын бола тұрады. Бар дүние заң бойынша Ерсайға өткен соң, жаңа қожайын бірден Торыбектен жайды босатуды талап етеді. Егер іс барысы сотқа барып тіреліп жатса, Ерсайға меншіктің заңды иесі ретінде тиісті орынға шағым түсіртеді... Осылайша Торыбек шетке ысырылғаннан кейін Байрам алаңсыз, ешкімге жалтақтамай барлық құжаттарды Ерсайдан бір баласының атына қайта аударып ала қояды. Сонымен бәрі өз құзыретіне көшеді. Содан кейін бір жазда ауладағы барлық ескі-құсқы құрылысты сырып тастап, олардың орнына күйген кірпішпен келістіре зәулім үй салып, ауласын жақсылап қоршап, әкесін таныта пұлдайды. Міне, пайданың көзі қайда жатыр?
Ал Торыбекке бір жерден жалға пана тауып беріп, оның ақысын екі-үш ай төлеп береді де, кейіннен «ал енді өз күніңді көрерсің, саған қашанғы шығындала беремін?» деп арқасын қағып, алдаусыратып қош айтысады. Байрам бұған ұқсас, бірақ аздап өзгешелігі бар тағы бір спектаклдің сценариін жазып қоған еді. Онысын егер Торыбек қандайда бір қарсылық көрсетіп, яғни салған үйі мен еккен бауының, ауланы қоршаған шарбағының өтеуін сұрай қалса қолданбақ. Бұл сценарий бойынша Торыбекке тиесілі дүниенің бәрінің өтеуіне екі-үш мың доллар ұсына салады. Одан артықты бере алмайды. Өйткені қам кесекпен салынған тамы демесең, еккен талы мен сым шарбағын сөз етуге де тұрмайды. Талы мұның жерінен нәр алып тұрғанын, шарбағы арзанқол дүние екенін ұмытпасын. Ал егер оған да көнбесе «өзімнің бейнетім сіңді» деген мүлкін бұзып көшіріп әкетсін. Байлам осы. Тіпті, бұған да келіспесе заң күшімен айдап шығады. Сонымен іс бітеді. Тәмам.
Соңғы кездері Байрамға деген сенімі әлсіреп кеткен Торыбек оның «Ерсай үйді жиырма бес мыңға сатып алады», дегеніне мүлде сенген жоқ. Ойбай-ау, осы ауылда сатылымға қойылған, мұныкінен көш ілгері үй-жайлардың өзі жиырма мың долларға зорға бағаланып жатқанын осында он бес жылдан бері тұрып келе жатқан, күн сайын әркімнің құрылыс заттарын тасып, елмен етене араласып жүрген Торыбек білмейді дегенге кім сенеді? Тіпті, ол Ерсайдың үйді сатып алғалы тұрған адам екеніне де күмәнмен қарады. Бұл Байрамның «өнімі болуы да мүмкін» деп те ойлады.
Ханшайым қақпаның саңылауынан сығалап қарап қалған. Сөздеріне құлағын түріп көріп еді ештеңе ести алмады. Әкелері мен Байрам көкелерінің оңаша сөйлесіп жатқанын ә дегеннен білген балалар оларға терезе арқылы қарауға дәттері бармады. Жаздың құрғақ күнінде үйлерінің іргесінен су кеткелі тұрғанын, шаңырақтары шайқалып, босағалары қақырауға айналғанын, қауіптің қара-қошқыл бұлты жан-жақтан қаумалап келіп қалғанын жан-жүректерімен сезінген балалар бөлмелердің бұрыш-бұрышына тығылып алып Алладан өздерін панасына алуды үздіксіз тілеумен болды. Сол сәттерде балалардың көз алдарында асқар таудай әкелерінің аяр күштің алдындағы еңкіш тартқан бейнесі, аналарының жанын қоярға жер таппай жүрек тұсын қармана бергеннен артық ештеңе қолынан келмей далбасалаған жуас та жұпыны сұлбасы кетпей-ақ қойды.
Олардың періште жүректерінен шыққан риясыз дұға-тілектер жеті қабат көкті қақырата жарып өтіп ғарышты шарлап кеткендей еді... Іле жердегі періште жүректердің шырылдай жолдаған сәлеміне Көктен жауап берілгендей сандаған ақ қанатты періштелер құйылып келіп, ұрымтал сәтті күтіп сол маңды төңіректей қалды. Олар Алланың Торыбек пен отбасына түскен сынақты жеңілдетуге, Байрамды тәубасына келтіруге пәрмен берер сәтін, бұйрығын тосып, аялдаған.
Байрам мен Торыбек қақпа алдынан былайырақ шығып, оңаша ұзақ сөйлесті.
Торыбек өзін барынша сабырлы ұстауға тырысса, Байрам қайта-қайта қызбалыққа салынумен болды.
Шайтандар қауымының шатағына әбден шатылған Байрам Торыбектің уәжіне мән бермеді. Байрамға деген сенімі сөнген Төрібек басында оның өтірікпен бояп айтқан жағдайына түсіністікпен қараймын деп үйді пұлдауға келісімін беріп қойғанына әжептәуір опынды. Бірақ, «сол кезде келісім бермесем, есегім судан өткен соң өзінен ірге ажырата бастағандай көрініп, қытығына тиіп, жағдай тым өршіп кетуі де мүмкін еді ғой», деп те ойлады.
Торыбек бұл іс-әрекеттің ақылға сыйымсыздығын айтып, Байрамды райынан қайтаруға барын салып бақты. Байрамның әйелінің дертке шалдыққаны, бизнесінің кері кеткен жөнінде айтқаны өтірік екенін бетке басып, оны басты уәж етсе қарсыласын өршелендіріп алармын деп қауіптенгендіктен тілі қысық Торыбектің далбасалап үйді сатуға қарсылық білдіріп, тіліне тиек еткен бар уәж-сылтауының негізгі өзегі – жұбайының, балаларының үй-жайды босатуға келіспей, көнбей, зар жылап отырғаны, басында олармен ақылдаспай сатуға сөз беріп қойғаны ғана болды. Әңгіме барысында бір айтылған сөз сан мәрте қайталанды. Ештеңе өзгермеді. Текетірес созыла берді.
Байрам әңгіме барысында Торыбектің есіне жердің құжаты өз атында екенін, мұндағы құрылыстардың ешқайсысының заңды қағазы жоқтығын, сондықтан бұл арада ең маңыздысы жер телімі екенін айта отырып, заң бойынша сөйлегенде өзінің үстем шығатынын жиі-жиі салумен болды. Азғырынды Байрамның сүйенетіні заңды құжат болса, Торыбектің табан тірері қарсыласының кезінде өзіне бұл телімді адал көңілімен сыйға ұсынып, осында тұрақтап, алаңсыз өз меншігіңдей көріп, үй-жайыңды тұрғыза бер деп айтқан сөзі, берген уәдесі.
«Уәде – құдай аты». Кешегілер уәденің құнын Құдайдың атымен байланыстыра қараған. Сондықтан да сөзге, уәдеге тұру оларға басты парыз, бұлжымас қағида саналған. Қазір ше?.. Бұл сөздің өткен замандарда болмаса бүгінде еш мәні жоқтай. Бұл жол – дала заңы қазір көмескі, түсініксіз. Бүгінде оны тұтынғысы келетін жалаңтөстер жоқтың қасы. Олардың соңғы тұяқтары қағаздар мен заңдарға тұншықтырылып, көздері құртылған. Кейбіреулерін шайтандар азғырып, жолдан тайдырса, екіншілерін әділетсіз әзәзілдер зар жылатып, «уәденің – Құдайдың бір есімі» екенін ұмытуға мәжбүр еткен. Осылайша, кешегілер ұстанған ұлы жол орта жолда кесілген, сапарын ерте аяқтаған. Содан келіп, бабалар жолынан ажырап қалған бүгінгілер ауызша уәде мен сөзге тұрудан бізге қарағанда әлдеқашан қол үзгендіктен қит еткен әрекетін мөрлеп, заңдастыратын, жатқан-тұрғаны мен ішкен-жегеніне дейін құжатпен дәлелдеуді салтқа айналдырған батыстықтардан да үлгі ала алмай, екі ортада дүбәрәнің халіне тап болды. Енді қайтіп күн көрмек? Әркімге таланып, мазақ болып сандалудан басқа не істей алмақ? Бүгінгілердің кешегі бабаларының даналықты жолын айтып мақтанғаннан аса алмай, оны өздері тұтына білмей жүргендерімен шаруасы болмай тұрып, өзара келісімі мен уәдесін қағазға түсіріп, мөрлегіш өзгелерді мысқылдап, мазақ ететінін қайтерсің?
Әділетті қоғамда адамдардың (кез келген мәндегі) жанайқайы сирек шығатындықтан ол назарға тез ілінеді. Жаңғырып естіледі, талайдың ұйқысын қашырып, тағы біреулерді толғантып, тебірентеді. Ал әділетсіздік жайлаған жерде жанайқайлар өте көп болатындықтан оларға мән беріле қоймайды. Сондықтан мұндай қадірсіз жанайқайлар жылап-сықтауға, ішкі өксік пен күйінішке немесе суицидке ұласып барып тұншығады. Бұл жанайқайлардың көбісінің бастауында салғырттық пен жайбасарлық тұрады. Әсіресе, өздері үшін аса маңызды үйлерінің құжаттарын реттеуге немқұрайлы қарап, ақырында сотқа сүйреліп, мүлкінен айырылып жататындардың жанайқайы жиі естілетінін қоғам біздікі ғана болар, бәлкім. Келіспейсіз бе? Онда, басқасын айтпағанда, тіпті кейбір әкелер мен балаларды кетістіріп, ағалар мен інілерді соттастырып, енелер мен келіндерді шаштастырып, аналар мен қыздарды оттастырып жататын, жер астынан екі құлағы тік шыққандай көрінетін пәлекет оқиғалардың бастауында, астарында не жатқанын зерделеп көріңіз. Сонда бәрін түсінесіз.
Әкімдерден жер телімін иеленуге рұқсат қана алып, одан ары бас жоқ, көз жоқ үй салып, оларының құжатын жылдарды аралата барып реттеп жататын, кейде сонысынан таяқ жейтін ағайынға ұқсағысы келмеген Торыбек Байрамға жердің құжатын өз атына аударып беріңіз деп талай мәрте алдына барған-ды. Сол сәттерде өзіме сенімсіздік көрсетті деп ойламауы үшін Байрам ағасына «бала-шағамызбен үйімізге тіркеле алмай жүрміз, сол үшін жердің құжатын өз атыма ауыстырып, содан кейін тамның қағаздарын заңдастыруымыз керек екен. Әкімшіліктің талабы осылай болып тұр», деп түсіндіріп баққан. Сонда ойында ештеңе жоқ Байрам «Өй, сен де, несін уайымдайсың? Біздің үйге немесе осындағы кез келген ағайынның баспанасына тіркеле берсеңдерші. Өзім бәрін бір күні реттеп беремін. Әзірге қол тимей жатыр. Бәлкім өзіңе бірде нотариус арқылы сенімхат жазып берермін. Сосын бәрін реттей саласың», деп шығарып салма сөзбен созбақтап жүргенде ақырында арада он бес жыл өте шыққан.
Қазір бұрынғыдай мамырақан заман емес, қала, оның маңындағы жер телімдері түгілі алыстағы ауылдардың өзінде бір қарыс жер қып-қызыл ақшаға бағаланады. Ал бағалы жерге көз алартар жау көп. Осыны жақсы білетін Торыбек он бес жыл бойы бір Байрам ағасына жалтақтаумен күн кешкен. Оған қайта-қайта қыңқылдап бара беруден де ыңғайсызданып, тіпті кейінгі кезде бұл бұйымтайын ескертуді де қойған-ды. Осының аяғы, міне...
Әділет әлдінің жағында болса, ондай әділет салтанат құрмай тынбайды. Бірақ ол көңілді қуантпайды әрі қоғамның тазалығының көрсеткіші бола алмайды. Әділет әлсіздің жағында болса, оның салтанат құруы екіталай. Егер ғайыптан тайып әлсіздің қолындағы әділет көкке өрлесе, көңіл қуантады әрі қоғамның тазалығына өлшем бола алады.
Ерсай «режиссерінің» алдын ала ескертуі бойынша ешқандай сөзге араласпай, шеттеп тұр. Оңаша тұрған екеудің әңгімесі әзірге таусылар емес.
Байрам:
– ...Екеуміз үйді сатамыз деп келістік па, келістік. Сатсақ, сатайық дедің. Қаншама уақыт ақ тер-көк тер болып сатып алушы клиент табылғанда енді сенің басқаша сөйлеп тұрғаның қалай?
Іс шешімі айналып келіп заңға тірелсе өзінің аяғы аспанды тірей құлайтынын білетін, сондықтан Байрамның абайсызда шамына тиіп кетпеуге, сөйтіп оны өршітіп алмауға барынша бекінген Торыбек әлгі қойылған сұраққа дайын жауабы көмейіне тіреліп тұрса да онысын сыртқа шығармады. Егер Торыбек осы арада: «Мен үйді сіз: «жеңгең ауырып жатыр, соны емдетуге ақша керек, оның үстіне тірлігімнің берекесі қашып тұр» деген соң адал ниетпен көмектесу үшін сатуға келісімімді бергенмін. Бірақ сіздің сол кезде айтқандарыңыздың бәрі жалған екеніне көзімді жеткіздім. Жеңгем аттай шауып жүр, бизнесіңіз дүрілдеп тұр. Сіздің қаржылай ешқандай көмекке зәру емес екеніңізді білгендіктен, үйді сатуға келіспей тұрмын. Сіз мені алдап, өз үйімнен қуып шықпақшысыз. Одан басқа мақсатыңыз жоқ», деп ашық кетсе не болмақ? Байрамдық шайтандардың жаны кіріп, азғырындыларының көзі ақиып кетпей ме? Дәлірегі, Байрам: «Мен мұны жақсы жігіт деп жүрсем, маған сенімсіздік танытып, мені аңдып, бәле қуып жүр екен ғой, ендеше көресінді көрсетемін», деп қиғылығын одан әрі үдетпей ме? Міне, дәл осы күдік Торыбектің әңгіме басталғалы бері тілін қысып, аузын буып, негізгі уәжін мәнсіз етіп, оны көмейінен шығармай тұрған еді.
Торыбек аздап кідіріп қалды. Еріндерін қайта-қайта тістелеп, мұғалімнің алдында тұрған нашар оқушыдай көзімен жер шұқылады. Іле еңсесін тіктегендей болып әрі қарсыласының нақақтан-нақақ озбырлығына әзер шыдап тұрса да барынша кішіпейілділік таныта:
– Үйдің құны сіз айтқан бастапқы бағаға мүлде жетпеді ғой, – деді үйді ешкім сатып алғалы тұрмағанын сезіп тұрса да Байрамның өтірігіне сенгендей болып. – Бұл қаржыға не өндіруге болады дейсіз, одан да сіздің қажетіңізді өтеу үшін басқа бір амалын қарастырсақ қайтеді...
Ә дегенде айтқанына көніп, енді айдауына көнбеуге ыңғай білдіре бастаған, сырғақсытып, оны-мұны көлденең тарта берген Торыбекке жын-шайттанның үздіксіз түртпектеумен ызасы сілкіне оянған Байрам төтесіне көшіп:
– Сені сөз түсінетін жігіт пе деп жүрсем, қуыс кеуде біреу екенсің. Ендеше мені тыңда. Екі-үш демей-ақ қояйын, бір аптаның ішінде бұл арадан табаныңды жалтырат, шырақ. Қам кесекпен салынған жатаған тамыңның құны үш-төрт мың доллар болар, азар болса, оны беремін. Еккен талдарыңды, ауланы қоршаған шарбағыңды міндетсінсең, бірін жұлып, бірін бұзып әкет. Естиін деген сөзің осы ма? Ағаңның сөзін сыйлап, айтқанға көнгеніңде осы маңнан баспана жалдап немесе бір жай сатып алып беретін едім, енді мына қырсықтығың үшін ол да жоқ, – деді түтіге. – Ал бұған көнбесең, сотқа беріп, тентіретіп жіберемін. Жердің заңды құжаты менің атымда, демек әділет, күш менің жағымда. Тіпті, осында он бес жыл тұрғаның үшін заң арқылы қып-қызыл ақша төлеттіремін. Заңмен ойнама. Заң менің осы жерімдегінің барлығын бульдозермен бір пәсте сүрдіртіп, тегістеп жібере алады.
Өзін мазасыздық меңдесе де Байрамның кіжіне айтқан сөздерін сабырмен тыңдаған Торыбек:
– Байрам аға, сіздікі жөн дейін... Менің сіздің жеріңізге салған тамым үшін беремін деген үш-төрт мың долларды қанағат етейін, еккен талым мен ауланы қоршаған шарбағымды міндетсінбейін... Бірақ, мына сұрағыма жауап беріңізші: Сіздің «осы жерде тіршілігіңді жасай бер, бұл телім басы бүтін сенікі, үй саласың ба, біреуге сатасың ба, өзің білесің» деген бір ауыз сөзіңізге, берген уәдеңізге сеніп, осында өткізген, енді сіз мәнін жойып, тартып алғалы тұрған он бес жылымның өтеуін кім төлейді? Оның өтеуі арзымайтын ақша мен жұлынған тал, бұзылған шарбақ қана болмақ па? Егер сіз кезінде «бұл жер сенікі» деп сөз бермегеніңізде мен басқа әрекетімді жасап, он бес жыл бойы бұл араға алданбай, босқа арамтер болмай, іргемді өзге жерге қалар едім ғой. Осы аралықта мына жерге кіндігімді байлап, еңбегімді сіңіріп, келешекке жетелеген үмітімді алданыш етіп өткізген есіл уақытымның ақысына арзымайтын ақша беріп, есеп айырысу ақылға сыя ма?
– Қия тартып, бөтен қылық көрсетпе... Қажет десең, бұл сұрақтарыңды заң орындарына қой, оған солар жауап берер... Осымен сөзді доғаралық. Меніңше, енді сот залында кездескеннен басқа жол қалмады. Өз обалың өзіңе, бала...
– Жоқ, бұл сауалдарға кезінде берген уәдеңізді бұзып, ләбізіңізді жұтқаныңыз үшін сіз жауап беруіңіз керек.
– Жауапкеріңді оңай жерден таптың ғой сен... Уәде, лебіз дейді... Қарай гөр өзін. Өзің сөзіңе, уәдеңе берік болсаң, үйді сатуға келісіп алып, енді тайқып шыққаның қалай, а? «Уәде – Құдай аты» дегенді ұмытыпсың, шырақ, – деді өзінің кезінде берген сөзін жұтамын деп қақалып-шашалып, содан келіп арадағы әдемі, жарасымды сыйластықты әрсіздендіріп, бүлдіргені қаперіне де кіріп-шықпаған Байрам.
«Уәде – Құдай аты». Байрамның аузынан осы нақыл шыққан сәтте Торыбектің жүрегі кенеттен өрекпіп, тулап, заматта бойы жеңілдеп, тынысы ашылып сала берді. Іле әлдебір тылсым бір күштің қысымымен бұлқынысты үн-сөз оның көкейін тесіп шығып, көмейінен атқыды. Айтқаны дуалы ауыздан шыққан уәлі де қуатты сөздей өте әсерлі естілді.
– Аға, – деді Торыбек салқын үнін нығарлай әрі қарсыласының жанарына тіке қарап. Екеуара сұхбат басталғалы Торыбекпен көз түйістіруге дәті шыдамай, тура қараудан жалтарып, одан қайта-қайта жанарын тайдырып әкетумен болған Байрам бұл жолы олай ете алмады. Торыбектің өңменінен өте қадалған, кірпік қақпай қараған, ұшқын атқан жанарынан көзін алып қашуға дәрмені жетпеді. Қанша қипақтап әрекеттенсе де онысынан түк шықпады. Мысы басылыңқырағандай болды. Жел үрлеген шоқтай жана қадалған көз үстем тұр, ал өлеусірегені әлсіз жылтырайды. – Мұны да Алланың бір жеңіл-желпі сынағы дейік. Сіздің дегеніңіз болсын. Бірақ, бір өтінішім бар. «Мен саған мына жер телімін сыйға тартқан емеспін, оны бас бүтін сенікі деп уәде, сөз берген кезім жоқ», деп әуелі Құдіретті Алланың, одан кейін Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) аттарын атап тұрып ант-су ішіңізші».
Азғырындыдан ант ішуін сұраған Торыбектің үні нық әрі саңқылдап шықты. Бейне бір өзі емес, өзге біреу сөйлегендей. Байрамның тұла бойы ток ұрғандай дір етті. Өзіне айтылған өтінішті орындау керек пе, жоқ па, оны санасында талқылауға мұршасы да келмей қалды.
Кінәсіз адал мұсылман өзінің таза екенін дәлелдеуге мәжбүр болып, сол үшін Алланың есімін айтып ант ішу қажет болса, оған ол түк те қиналмайды. Өзінің кінәсі мен қателігі бар мұсылманға әлдекім «өзің ақпын десең, Алланың атымен ант бер» десе, ол үлкен сынаққа түскені. Мұндай сынақтан сүріну не сүрінбеу, ол сұралғанның иман деңгейіне тәуелді шаруа. Кәпірлер мен имансыздарға ант-су ішу оңай. Ондайлар өздері үшін рухани қадір-қасиет саналатын қандай да бір құндылығын жеңіл сатып кетеді. Демек, кәпірлер мен имансыздарға ант берудің мәні жоқ. Бірақ, өзін мұсылман санайтын, бірақ Алланың, Пайғамбардың (с.ғ.с.) мүбәрак есімдерін жеңіл-желпіге «сатып» жүре беретін «жетесіз жетпегірлердің» кәпірлер мен имансыздардан, жезекшөлер мен зәнталақтардан қай жері артық?
Әлгі сөз азғырушыларын теспей сорып семірген, қиындықсыз құлша жұмсап есірген шайтандарға қанжардай қадалды, семсердей тілгіледі. Күтпеген соққыдан әп-сәтте шырқы бұзыла шыңғырған әзәзілдер күш жинап, бұрынғы дәуренін қайта орнатпаққа жанталаса кіріскен. Бірақ...
Байрамның бойын ток ұрғандай болған мезетте, дұрысы Алла мен Пайғамбардың (с.ғ.с.) есімдері аталған әлетте Жаратқаннан бұйрық алған періштелер көктен шүйлігіп келіп, азғырындының жан әлемін күнә арқаламай бір күні өтпес адам баласына көріп, сезу жазылмаған ғажап нұр мен иіске толтырды да ғайып болды. Алланың нұр шалқыған, иісі аңқыған жерде жын-шайтанға қайдан орын болсын?..
Алланың нұры мен иісі толған, содан шайтандар қынадай қырылып, тозаңға айналған заматта Байрамның ішкі әлемінде ұлы төңкеріс, ұлы өзгеріс болды. Оның тарыдай кішірейіп кеткен жүрегі серіппедей серпіліп, бұрынғы қалпына келді. Қасаң кірден тазарды. Атқақтап, дүрсілдей соқты. Алпыс екі тамырындағы әбден қарайып, қоюланып кеткен қан өзінің қалыпты түсіне қайта еніп сарқырай ақты. Әзәзіл шайтандар жан-жақтан қысқанда жүректің алтын өзегі – шыбын жанға тығылған, пендеге тән ішкі сәуле көктен жеткен нұрдан күш алып, жарқырап сала берді.
Торыбектің ант-су ішуін сұраған бір ауыз талапты сөзі алғашқыда Байрамды тұқыртып, жаншып тастағандай көрінген. Бірақ, шын мәнінде олай емес еді. Әлгі айтылған сөз азғырындыны азғырушылардың талауынан, қапасты түнегінен, тамұғынан суырып алып шығып, шел басқан көзін жарқ еткізе ашып жіберген-ді.
Байрам есеңгіреп, теңселіп барып есін жиып, мына жарық дүниенің жарқын жамалын жаңа көргендей айналасына таңырқай қарап тұрып қалды. Расында ол екі айдан бері аяғының астындағыдан өзге ештеңені көре алмай, азғырушылардың салған әлегімен көкірек көзі тарс жұмылып, түн-түнектің түкпірінде түнеп, қараңғы әлемде түртінектеген бейшараға айналған еді. Міне, ол сондай қапастан әп-сәтте азат болып, жаны бұрын-соңды көрмеген ләззатқа бөленіп, осынау шаттыққа кенеле қалғанына өзі де сенбей, онысын кіммен бөлісерін білмей далбалақтап, алдында тұрған Торыбекті бас сала құшақтап, қуаныштан еңкілдей жылап жіберді.
Тосыннан тап болған ғажайып жарық та жаңа әлемнің самаладай сәулесі Байрамның көкірек көзін қарықтырып, жүрегін нұрландырды. Соның әсерінен оның жан дүниесі тербеліп, толқығаннан осыған дейін өзінің не істеп, не қойғанын есіне түсіре алмады. Бірақ әйтеуір бір нәрсені бүлдіргенін іші сезіп, ол не екенін білгісі келгендей жаңғалақтап жаны жай таппады. Іле бәрі есіне де түсті. Онысы үшін ешкімге есеп бергісі келмеді. Реңіне ұяттың қызылы ойнап тұрған Байрамның бар айтқаны: «Бұл жерде неғып тұрмыз, үйге кірмейміз бе?» болды. Анасынан жаңа туғандай болып тазарған Байрам үйге қарай періште көңілмен, бауырмалдық пейілмен адымдай жүрді... Толқып кеткен Торыбек, түкке де түсінбеген, арзымас ақшаға жалданып жалған сатып алушының рөлін сомдауға келген Ерсай оның соңынан ілесті. Жаңа ғана түксиіп, тарс жабылып тұрған темір қақпа жадырап қонақтарға құшағын айқара ашса, өзінше мүлгіп, демін ішіне тарта тым-тырыс күйге енген ауланы жарқын-жарқын күлкілер, аңқылдаған дауыстар кернеп кетті. Дастархан қамымен жеңіл жүгірген жандардың аяқтарының дыбыстарын қуаныш пен шаттықтан атқақтаған жүректердің дүрсілдері естіртер емес.
Сол сәттерде Жайнаға Торыбектің тарапынан шақырту түсті. Бұл шақыртудың астарында жыл құсындай жылы хабар жатқанын қайнысының самбырлай тіл қатқан дауысынан ұққан Жайна асығыс-үсігіс жиналып, есінен шықпас ескі де есті көршісінікіне, дәлірегі бұрын тұрған ауылына қарай құстай ұшты. Ол күйеуінің пендешілік күпісін күресінге лақтырып, жан дүниесі қайта түлеп, тазарғанын дәл сезді. Сол үшін де қуанышты еді.
Бәрі де Алланың қалауымен болатынын білетін Торыбек, оның әйелі мен перзенттері өздеріне келген аз-кем сынақты сабырмен қарсы алып, Жаратқанға қарсы бір ауыз сөз айтпай, бәрін де Жасағанның өзі жөнге келтіретініне көзсіз сенгені үшін үлкен жақсылыққа кенелді. Алла өзінен үмітін үзбегенді ұмыта ма? Жоқ.
Бүкіл саналы ғұмырына құдіретті Жасағанға деген өлшеусіз жаһұт сезімін өзек етер таңдаулы пенделердің бір кезде қатарында болған Байрамды да Алла тағала мейіріміне бөледі. Өйткені Құдай тағала ақ жолынан адаса бастаған, әзәзілдер түн-түнекке қамап, азапты тозаққа сүйреген оны өткен шақтағы сауапты да салиқалы істерін ескергендіктен көп қинамай, теріс бағытынан қайтарып, жеңіл жолмен тәубасына түсіргендей. Құдіретті иенің пендесін тәубасына келтіруі жазасы емес, көрсеткен жақсылығы, игілігі. Ол сүйген құлын ғана тәубасына түсіреді. Тәубаға түсу – еселеп күнәға батудан, тозаққа түсуден, ықтимал жан төзбес ауыртпалық пен тақсыретке ұшыраудан құтылу. Тәубаға түсіретін Алла. Ендеше тәубаға келтірілсең Тәңірдің мейірімді назарына іліккенің. Күнәһар пендеге одан артық қандай сый керек?!
Батысқа қарай еңкей түскен күн шығыстан жаңа шыққан күндей көрінеді. Ашық та мөлдір аспан көгінде жалғыз құс қанатын баяу қағып қалықтап жүр. Бәлкім ол көктен түскен ақ періштелерді мекеніне шығарып салып, олармен қимай қоштасып жүрген қуанышты көңілдің құсы болар.
Көк жүзінде көрінбейтін іздер көп...
Соңы
12 қазан, 2020 жыл
Жолдыбай Базар
Басы: Азғырынды - 1