Сәләфияны жол ретінде ұстанудың бидғат екеніне дәлел

Сәләфияны жол ретінде ұстанудың бидғат екеніне дәлел

Ақида
Жарнама

Сәләф дәуірінің мұсылман үмметіннен тыс кітап иелері және басқа да қауымдарды қамтығаны баршаға мәлім. Сонымен қатар өздерін Исламға жатқызатын көптеген топтар мен ағымдар да болды. Бірақ олар әр түрлі себептерге байланысты мұсылман үмметінің көпшілік ғұламалары мен имамдары тарапынан мақұлданған Құран мен сүннетті түсіну, тәпсірлеу жолынан ауытқыды.

Бұл ауытқу оларды әр түрлі шырғалаң мен адасушылыққа итермелеп, одан әрі топ-топқа бөліп тастады. Бұлардан харижия, муржия, мұғтазилаларды атауға болады. Содан кейін бұлар өз іштерінде көптеген тармаққа айырылды. Олардың көбі бір-бірін күпірлікпен айыптайтын болды.

Осы әртүрлі топтарға қоса сәләф дәуірі басым көпшілік қалың топты (сәуәд ағзамды) да қамтыды. Олар (сәуәд ағзам) – ижтихадта, тәпсірлеуде Пайғамбарымыз (с.а.у.) бен оның сахабаларының мәтіндерді түсіну жолы мен ұстанымдарынан алынған қағидаларға бағынған мұсылмандар еді. Бұлар «әһли сүннә уал жамаға» деп аталды. Олардың барлығы бұл қағидаларды бір ауыздан қабыл етті. Бұрыс жолдағыларды тани білу үшін тура жолдағылардың ерекшеліктері мен сипаттарын білу қажет.

Сондықтан біз басқаларды қоя тұрып осы «әһли сүннә уал жамаға» деп аталатын қалың қауым жайлы әңгімелейміз. «Олардың бұл атты иеленуінің себебі неде? Мағына тұрғысынан мутауатыр дәрежесіне жеткен көптеген хадистерде Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мадақтап дәріптеген, олардың ізінен еруді әмір еткен мұсылман жамағаты осылар болуының сыры неде?» - деген сұрақтар аясында оларды тануға тырысамыз. Олардың бұл атқа лайық болуларының басты себебі ақылдың басшылығы мен нақылдың (Құран және хадис) дәлелін өте шеберлікпен үйлестіру жолын ұстанғандығы болды. Одан кейінгі себеп – мәтінді тәпсірлеуде араб тілінің ережелерін басшылыққа алу еді. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Құранды түсінуі мен сахабалардың тәпсірлеу ижтихадтарында мұның барлығына олар үшін тәжірибе жүзіндегі нақты үлгілер жеткілікті болды. Демек әһли сүннәт пен өзге адасушы топтардың арасын ажыратып тұратын, олардың жекедара тура жолда екенін паш ететін нәрсе ол – өзгелерден ерекшеленіп, өз жақтастарын жинауға арналған белгілі бір топтың жалаң ұраны емес еді. Бүгінгі көріп жүргеніміздей жалаң ұранмен жақтас жинау «сәләфия» ағымын мәзһаб етіп ұстанудың нақ өзі. Нағыз сәләфуссалихиннің өміріне үңілсек, бұлай істеу олардың ойына да кіріп шықпағанын көреміз. Егер олар жамағаттық немесе ағымдық сипатпен ерекшеленгенде, сөз жоқ,

Құран мен хадистен ауытқыған өзге топтар да олардың тобына кірген болар еді. Себебі олар да әһли сүннә уал жамаға болып көрінуге қатты мұқтаж болатын. Егер соншалықты сыртқы көрініспен бітер оңай іс болғанда, олар да осы мәзһабтың құрамына енсе де, енбесе де сол мәзһабтың терісін жамылып, сол ұранмен ұрандатар еді.

Бірақ та әһли сүннә уәл жамағаттың бірлігін көрсетуде немесе өзге адасушылардың қисық жолынан бөлінуде ешбір ұранның да жеке топ болудың да әсері жоқ екендігі әрбір ақылды жанға аян. Оларды өзге қисық жолдағылардан ерекшелеп тұрған нәрсе –  олардың жоғарыда айтылған ғылыми әдістемелік жолды ұстанулары еді. Яғни, бірінші – хабардың сахихтығын тану; екінші – Құран мен сүннет мәтінін түсіну; үшінші – ижтихад жасаудың қағидалары мен негіздерін қолдану.

Осы жолды ұстанғандардың барлығы «әһли сүннә уәл жамаға» деп аталған топтың шеңберіне кіреді. Мейлі ол бұл дүниенің ең соңғы ғасырында өмір сүрсе де. Себебі бұл жол ешкімнің меншігі емес. Кім лайық болса, сол ғана иемдене алады. Ол жолды ұстанбағандардың барлығы Исламның алғашқы ғасырында өмір сүрсе де әһли сүннә шеңберінен шығып қалады. Кім лайық болмаса, оны ешқандай сыртқы көрініс немесе ұран құтқара алмайды.

Олай болса, бүгінде жоғарыдағы әһли сүннәнің таразылаушы жолының орнына ұсынылып жүрген «сәләфияны мәзһаб ретінде ұстану» деген нәрсе алғашқы үш ғасырдағы сәләфу-с салихинда болмағаны белгілі болды. Ондай бір ұранмен бұл жолға қосылу ісі олардың ойына да кіріп шықпады. Сосын олар өздеріне ұнамағандарға «сен әһли сүннәдан шықтың» демейтін. Одан кейінгі ғасырларда да осы аталмыш ғылыми жол жалғасын тапты. Барлық ғасырларда осы жолды ұстанып, әһли сүннә уәл жамаға жолындағыларға ергендер және бұл жолдан тайғандар болып бөлініп отырды. Бірінші топтағылар барлық ғасырларда мұсылмандардың ұлы көші болып саналатын әһли сүннә уәл жамаға құрамына енді. Екінші топтағылар аталмыш ғылыми жолдан ауытқу деңгейіне қарай әһли сүннә уәл жамағаттан ұзақтап отырды.

Осынау өткен ғасырлардың ешбірінде тура жолдағылар мен адасушылардың арасын ажыратып тұратын аталмыш ғылыми жолды «сәләфия» деген мәзһабты ұстанумен айырбастаған ешкімді көрмедік. Яғни бұл мәзһабқа кіру тура жолға түсу, бұл мәзһабқа кірмеу адасушылық әрі бидғатшылық болып саналатындай. Тарихқа ұзақ уақыт үңілдік, көптеген зерттеулер жасадық, бірақ исламның ешбір дәуірінде бұл мәзхаб жайлы дерек кездестермедік. Сондай-ақ ешбір ғасырда өзінің ағымына тән шектеулі пікірлері мен ахлақтарына адамдарды шақыру арқылы мұсылмандардың арасында қандайда бір «сәләфия» деп аталатын топ болғандығын ешкім айтқан емес. Осы топтың пікірі бойынша «бидағия», «далалия» (адасушы) немесе «халафия» (кейінгілер) деген топтың болғаны жайлы да дерек жоқ. Біздің бар естігеніміз «сәләфу-с салихиннің» іс-әрекетінен алынып құрылған аталмыш ғылыми жолдың аясында адамдардың ақиқаттан тайып-таймағандықтарының анықталатындығы ғана. Сәләфқа еру – осы ғылыми-әдістемелік жолды дұрыс үлгіде қолдану жолында олардың іс-әрекеттері мен білімдерін басшылыққа алу арқылы ғана болады. Осы жолдың аясынан шықпайынша, сәләфус-салихиннің өз араларында әртүрлі пікірлерге баруы дұрыс болған болса, онда олардан кейінгі келгендер де аталмыш жолдың аясында әртүрлі тоқтамға барып жатса еш сөкеттігі жоқ. Сәләфус-салихиннің өз араларындағы пікір айырмашылықтары ислами бірлікті «тура жолдағы» және «одан таюшы» етіп екіге бөлмегені сияқты, олардан кейінгі келгендердің де бір-бірінен өзгеше   пікірге баруы олардың бөлінуіне себеп болған жоқ. Яғни бірін сәләф, бірін бидғатшы деп екіге бөлмеді. Осылайша Ислам тарихы он төрт ғасыр өткізді. Ешбір ғасырдың ғұлама-имамдарынан мұсылмандардың тура жолда екендігінің дәлелі «сәләфия» деген ағымға кірумен болатындығын да естімедік.

Олай болса бүгінгі көзімізбен көріп жүрген Ислам әлемінің көптеген жерінде дау-жанжал мен айтысты өршітуші бұл ағым қашан пайда болды? Қалай жайылды? Енді осы сұрақтар төңірегінде сөз өрбітейік. Бұл «сәләфия» ұраны Мысырда Британдықтардың отарлауы кезеңінде Жамалуддин Афғани мен Мухаммад Абдух басқарып, туын желбіреткен діниреформалық қозғалыстың шығуымен басталды. Өйткені осы қозғалыстың пайда болуы «сәләфия» ұранымен тікелей байланысты. Мұның себебі Мысырдың сол кездегі жағдайынан туындаған еді. Әл-Әзхар және оның ғұламалары мен Мысырдың әр түпкірінде ғылыми орталықтардың табылғандығына қарамастан, Мысырда әртүрлі діни негізсіз істер мен дінге қайшы түсініктер кең тарады. Бұлардың көбі суфизм атын жамылып көптеген дінде орны жоқ, сиқыршылық, сауықшылдық, харам мен халалға мән бермеушілік сияқты істерге барды. Әл-Әзхар да бұрынғы ғылыми белсенділігін жоғалтып, ресми қалыпқа түскендіктен бұған шара табар халде емес еді. Осындай діннің беделін түсіретін әрекеттер етек алған кезеңде халық екі топқа бөлінді.

Бірі – бүкіл құндылықтардан, өзіндік қасиеттерден, тіпті Ислами түсініктен ажырап, батыс мәдениетінің көшіне ілесуді жөн көрді. Екіншісі – мұсылмандарды қате түсінік, бидғат пен негізсіз ырым-жырымдардан ада, таза Исламға қайтару; әзхарлық шейхтардың көпшілігі ұстанған қоғамнан оқшаулану түсінігінен ажырату арқылы мұсылмандардың ахуалын оңалту; қайта жандандыру жолын таңдады. Шейх Мухаммад Абдух пен Жамалуддин Афғани екеуі де осы екінші топтың басында жүрді. Олар дінді жандандыру жолындағы күрестің туын шынайылықпен белсене көтерген еді.

Барлық реформалық қозғалыстар адамдарды тарту үшін өзінің мақсатын көрсете алатын белгілі ұранға мұқтаж болғанындай, бұл топтың да өз ұраны болды. Ол «сәләфия» ұраны еді. Бұл – бидғаттар, қате нанымдар, өмірден ұзақтап бір шетке ысырылу сияқты Исламның мөлдір тазалығын бұзатын барлық әрекеттерден тазартуға шақыру дегенді білдірді. Сонда ғана мұсылмандар сәләфу-с салихтардың заманындағы дін түсінігі мен ұстанымына оралып, солардың ізімен жүрген болар еді деген үміт болды. Олардың сәләф заманына оралуға табандап тұруларының мәнісі – Ислам әлемінің басым бөлігінде кең жайылған бидғаттарды, қате нанымдар мен түсініктерді жою еді. Себебі Исламды ұстану іс-әрекетті, еңбектенуді әрі күресуді қажет етеді. Ислам – қоршаған ортадан ұзақтау немесе оған көз жұмып қарау емес.

Алайда, осы сияқты Исламның ақиқатын меңзейтін мағыналарды «Сәләф немесе Сәләфиядан» өзге ұранмен байланыстыру мүмкін еді. Бұл мағыналарға ең лайық Исламнан басқа дұрыс сөз бар ма? Яғни ішкі-сыртқы барлық кері әсерден таза Исламды айтамын. Бірақ бұл қозғалыстың көсемдері олай істемеді. Олар Исламның және мұсылмандардың әуелгі ғасырындағы нұрлы күндері мен олардың бүгінгі қою түнектегі халдерін салыстырушы пікір арқылы мұсылмандардың Исламға деген құлшынысын, кері әсерлерге деген жиіркенішін оятуды жөн көрді. Сөйтіп, мұсылмандардың алғашқы буын өкілдерінің ерлігін мақтан тұтып, Исламның ұлылығын жырлап жүрген адамдарға оң әсері болар деген үмітпен бұл қозғалыстың ілгерілеуіне «сәләф» немесе «сәләфия» ұраны таңдалды. Осы аталмыш себептерге байланысты сәләфия ұғымы туындап, ең алғаш рет діни қозғалыстың басындағы Мухаммад Абдух, Жамалуддин Афғани, Рашид Рыза, Абдурахман Кауакиби сияқтылар сол ұранды қолданды. Одан әрі үгіт-насихаттарын осы ұранның аясында жүргізді.

Бірақ та, ол кезде бұл ұран бүгінгі көптеген адамдардың түсінгеніндей, Ислами ағым дегенді білдірмейтін. Тек қана қозғалыстың аты, жолдарының танымы ретінде сәләфу-с салихиннің жолынан ажырап, бидғат пен қате нанымға белшеден батқандарға қарсылықтарын білдіру ғана болатын.

Бірақ бұл қозғалыс бидғат пен ырымдардарға қарсы күресу тұрғысынан сәләф қауымына жақындауға тырысып, «сәләфия» ұранын өзінің аты ретінде иеленгеніне қарамастан, басқа көптеген тұрғыда сәләф-салихиннің ұстанымдары мен әрекеттерін қабылдамай, олардан ұзақтай берді. Осылайша зиялылар қауымы мен жалпы халық арасында сәләф және сәләфия сөзінің кең тарауында осы қозғалыстың үлкен әсері болды. Бұған дейін тек қана ғылыми тақырыптарда ғана қолданылып, алғашқы буын өкілдерін дәріптеуге арналған мадақ сөзі еді. Өткен ғасырдың (яғни 20-ғасыр) бас жағында бұл сөздің өзінің ғылыми тар шеңберінен қалай шыққандығын көрудеміз. Осының бір көрінісі ретінде басылымдардың атауы ретінде қолданыла бастады.

Мұнымен қатар Мысырдағы әйгілі «Сәләфия» баспаханасы мен кітапханасы сияқты орындарға атау ретінде берілуі кең етек алды. Осылайша бұл сөз әртүрлі орындарда көзге түсіп, құлаққа шалына бастады. Жоғарыдағы  белгілі басшылар арқылы жүзеге асқан діни қозғалысты дәріптеуге тікелей байланысты болды. Осы кезеңде Мухаммад ибн Абдулуаххабқа (1703- 1792 жж.) тиесілі «Уаххабилік» ағымы белгілі себептерге байланысты Нәжд пен Араб түбегінің кейбір түкпірлеріне тараған болатын. Осы Уаххаби мәзһабы мен Мысырдағы діни қозғалысты басқарушылардың ортақ бағыттары болды. Бұл – бидғат пен қате нанымдарға, әсіресе сопыларға қарсы күресуде өзін көрсететін. Осы ортақ пікірлер арқылы уаххабилік ағымының басшылары арасында сәләф және сәләфия сөзі жайылып кетті. Барлық мазмұны мен ерекшеліктері Мухаммад ибн Абдулуаххабқа барып тіреледі дегенді білдіретін «Уаххабия» сөзінен мазасызданып жүрген уақытта «Сәләфия» сөзі олардың көңілінен шыға кетті. Бұл іс оларды «Уаххабия» сөзін «Сәләфия» сөзімен ауыстыруға итермеледі. Бұдан әрі өздерінің бұрынғы мәзһабтарын осы атпен жаюға кірісті. Осы ат арқылы «Бұл мәзһабтың пікірлері Мухаммед ибн Абдулуаххабпен шектелмей, одан әрі сәләфқа ұласады. Біз осы мәзхабқа кірумен Исламды түсініп жүзеге асыруда сәләф ақидасының, пікірлері мен ұстанған жолдарының сенімді өкілдері боламыз» деген пікір қалыптастырғысы келді.

Осылайша реформистік қозғалысқа және оны жаюға арналып қойылған атау бір ағымның атына айналып шыға келді. Бұл ағымдағылар өзге мұсылмандардан ерекшеленіп, өздерін ғана «ақиқат жолдамыз» деп санайды. «Біз Сәләф ақидасының сенімді өкіліміз және олардың Исламдағы жолын жалғастырушымыз» деп көрсетеді.

материал «Мәзһаб туралы таным» кітабынан алынды,

ummet.kz

Бөлісу: