Бес жасынан діни білім алған Мәшһүр Жүсіп

ХХ ғасыр басында қазақтан шыққан үлкен ғұлама ғалым Мәшһүр Жүсіпті заманында мойындап, талантына сүйсінбеген жан жоқ шығар. Абайдың өзі: “Мен де ақынмын, Мәшһүр де ақын. Дегенмен, ол ақын болғанымен Құдайға жақын. Сондықтан да Мәшһүр адамзаттың әулиесі ғой» десе, ешкімнің алдында тізесі бүгіліп көрмеген палуан Қажымұқан Мұңайтпасұлы: «Мен ол кісінің алдына барып, тізерлеп тұрып өзім жеңілер едім» деген көрінеді.

Мәшһүр Жүсіп дүниеге келген үшінші қыста, 1861 жылы Сарыарқада, оның ішінде Баянауыл, Қызылтауда қыс қатты, жыл ауыр болып, ел жұтап қалады. Көпей сопы барын “Тауықтың жұтына” беріп, бір ат, бір сиырдан басқа малынан түгел айырылып, қыс өтіп, жаз шыққан соң Қызылтаудан көшіп, Баянауыл қаласына келіп орнығады. Оның Баянауылға көшкендегі мақсаты: “Адамға мал, дүние жолдас емес, ғылым жолдас екен. Бейнетпен жинаған көп малдан не пайда, қандай рақат көрдім?” – деп Баянауыл қалалы, кентті жер көріп: “Мешіт, медреселі жер ғой, молдасыз болмас, молда болса, оқусыз болмас. Мешіт, медресе бар жерді жағалап, өзім мешітте намаз оқып, Мәшһүрді тілі шығып, оқуға әлі келетін күн болса, оқу оқытайын” деген оймен көшіп келеді. Мешіттің іргесіне үй салмақ болады. Онысы орындалмай, мешіттен 15 шақырым жердегі Қызылағашты қыстайды. Баланың болашағын ойлаған неткен жанкештілік дейсің.

Мәшһүрді бар-жоғы 5 жасында әкесі молданың алдына қалай апарғанын ақынның ұлы Жолмұрат былай әңгімелейді: “Баянаула қаласында бала оқытып жатқан Нәжімеддин хазіретке Мәшһүрді оқытпақшы болып, қыстыгүні атына мінген аты – торы ат, артына мінгестіріп апарып бермек болады. “Балам жас-ау, үйді қия алмайды-ау” деген ойында дәнеме жоқ. Жалықпайтын жалғыз торының арқасына отырып, әкелі-балалы екеуі сондай жарасып, көрген жан таң қалып, таңырқанып күлгендей болып, буынып, түйініп, қысылып, қымтырылып хазіреттің алдына келеді. Ол уақытта Көпей сияқты кедей, нашар адамның бір дуанның указной хазіретінің алдына келіп жетіп, оқуға баласын орналастырудың өзі қиямет күні қылкөпірден өткеннен оңай ма? Әкесі Көпейдің мінген аты “Жалықпас торы” ат, артына Мәшһүрді мінгестіріп алып келіп, хазіретке таныстырып, тапсырып, онан басқа бір жақын таныс үйіне апарып, жатып-тұру, тамақ ішу жағдайларын тапсырып, Мәшһүрге де:

-Сен осы үйде қаласың, осы үйде жатып оқу оқисың! – деп айтып түсіндіріп, өзі үйіне қайтпақ болып, атына мініп, хазіреттің үйі тұратын үлкен көшемен ақырын аяңдап жүріп бара жатып, қаланың шетіне шыға беріп, көзінің жанарында сәулесіндей жалғыз баласы, көзінің ағы мен қарасы, өзі жас: бес-ақ жаста: “Қарағым қайтіп оқиды, үйренбеген жат үйде қалай жалғыз жатады? Кімге еркелейді?” – дегендей пікірлер ойына түсіп кетіп, іші бұрылып: “Әлде менің артымнан қарағым, қарап тұр ма?” – дегендей неше түрлі ойлар ойын толқытып, қаланың шетіне шыға беріп, қимай мойнын бұрып, артына бір қарайды. Қараса, әлгі айтып келе жатқан жалғызы ақырын ғана аяңдап, томпаңдап, бүлк-бүлк жүгіре басып, осылай жүруден басқа еш нәрсеге әлі келмей, дауысын шығарып жылауға, иә болмаса дауыстап әкесіне “тоқта” деуге бата алмай, келе жатқан түрін көре сала Көпей сопының ойына бұрынғы ата-бабаларымыздың мына бір өлең сөзі түсе кетеді: “Баланы – жастан, қатынды - бастан”, “Балаңды аясаң аяма; аямасаң ая” – деген мәтел сөзді ойына тоқып алып: “Мұны аяп қарағым, шырағым, айналайын, келе ғой деп алдыма алып, атқа мінгізсем, мінген бойымен еркелеп үйге барар, оқу оқымас, үйден шықпас! “Үйде өскен бұзау өгіз болмас!” – деген оймен түсін суытып, ызбарланып, зілді дауыспен:

- Кейін қайт, қал, оқу оқы! Сені: “Оқысын!” деп қалдырдым. Бағана айтқаным қайда?! – деп, бишікпен бір-екі рет жасқай, сипай ұрып, қорқытып, қайта кейін қоқайып айдайды.

Мәшһүрдің манадан: “Әкеме жетсем, торы аттың үстіне мініп, әкемнің алдына бір отырсам, жаяу жүріп шаршаған бейнеттен бір құтылсам!” деп лепіріп, ұрлап келе жатқан ойы, үміті бекер ойлағандай болып шықты. Жақсы көріп, асқар таудай көңіліне медеу, тиянақ, сүйеніш, пана көретін әкесі жақсы сөз, жылы жүзбен: “Кел, қарағым!” деп бұрынғыдай торы аттың үстіне мінгізіп, алдына отырғызуы былай қалды.

Баласының адам болуын, оқуын қалаған Көпей сопы жүрегі езіліп, жаны ашып тұрса да 5жасар Көпейді медресеге дейін қайта қуалап барады. Келсе, қақпа жабылып қалған екен. Кішкентай Мәшһүр астынан еңбектеп кіреді. Бұл туралы ақынның өзі былай деп жырлайды:

Артына мінгестіріп алып келді,

Бес жаста бес шақырым жерге берді.

Ал әкесі қайтқанда енді үйіне,

Соңынан жүгірмей ме, жас бала енді?!

Атамыз дін жолына белін буған,

Бұл Мәшһүр сол секілді ерден туған.

Көшенің қақ басынан қуғанынан,

Жеткенше медресеге атпен қуды.

Басқа қамшы тиген соң жаман састым,

Қорғалауға жер таппай, әбден қаштым.

Медресеге қуып кеп, бір-ақ тықты,

Қайтып: “Әкем!” деместей, амандастым.

Ұмытпаймын, торы ат бар сонда астында,

Атамыз шын ниеті дін қастында.

“Кел, түйебас қылайық” деп балалар,

Біз жатамыз бәрінің ең астында.

Мәшһүр-Жүсіп өте зерек болды. Сабаққа қабылдағанда да Нәжмедин хазірет “ағузу билләні” айтқызып көріп, көңілі толып: “Сопы, балаң Бұхарай-Шәріптің баласындай екен. Ана отырған балалардың оқып отырғанын естумен біліп, көрумен танып кететін түрі бар. Бұрынғы ата-бабаларымыздың айтқан сөздері бар еді: “Шар кітапты оқысаң, әр кітапты оқырсың” деген. Бұл баланы Шар кітаптан бастап жатқа қақсатып қояйын”, - депті.

Алайда молданың алдында тек байдың балалары оқитын еді. Олар өздерінен кішкентай, кедейдің баласының алдыға түсіп кеткенін көре алмай, кемсітіп, таяқ жегізе беретін. Өзі бұл кез туралы:

Алды-артымда серік жоқ, жалғыз өстім,

Бес жаста кәріптікке тұтқын түстім.

Жаға кір, [жоқ] атаулы бізде қонақ,

Жең дал-дал, түте-түте болып өстім.

Ас келмейді алдыма толық аяқ,

Бес пен алты, жетіде жүрдім саяқ.

Қайда барса құралған көп баладан,

Тойып жүрдім жеуменен күнде таяқ, - дейді. Жағдайдың жоқтығы, желінген таяқ Мәшһүрдің білім алуына кедергі бола алған жоқ. Естігенінің бәрін жаттап алатын зерек, бір сөзді екі айтқызбайтын өжет болады. Ұлының айтуынша, жас күнінен парсы тілін оқығаннан парсы тілін қазақ тілінен артық біледі екен. Одан өзге араб, шағатай, түркі тілдеріне де өте жетік болғандығын Мәшһүр Жүсіп өз өлеңімен былай дәлелдейді:

“Мә”-ні оқыған жоқ менен басқа бала,

Араб, парсы, өлеңдей жатқа және.

Самардай қақсағаным – бар жазығым,

Үш жылдай жер аударды ата-ана.

Ата-анасының оқу оқысын деп өзін жер аударғанын, яғни оқуға бергенін, өз үйінен кетіргенін айтады.

материал «Тұлғалар өміріндегі Ислам» кітабынан алынды,

ummet.kz