Тумәнұлы Мүде қаған (ж.ж.д. 228-174) – Сиуңну (Ғұн) империясының негізін қалаушы, жеке тағдыры қызық та қасіретті оқиғаларға толы, қаталдығы мен даналығы қабат өріліп жатқан күрделі тарихи тұлға.
Қытай жазбаларында оның есімін «Маудун», ал билік лауазымын «чәниүй» деп атайды. Чәниүй атауының жеке сөз ретінде не мағына беретіні әлі күнге белгісіз, ал лауазым ретіндегі мағынасы сиуңнулар үшін ортағасырлық түркілердің «қаған» дегенімен мәнзелдес. Қазіргі тарихшылардың чәниүйді «тәңірқұт» деп алулары қате.
Мүде шамамен 18-19 жасында ж.ж.д. 209 жылы, әкесі Тумәнді өлтіріп, Сиуңну хандығының тағына отырып, өзін сиуңну елінің дара билеушісімін деп жариялайды. Содан, көп ұзамай шығыста – дунху, батысты – жыужы (юечжи), терістігінде – хуниүй, чуйшы, динлиң, гыгун және шыңли, оңтүстігінде – лыуфаң, байиән секілді елдерді жаулап алып, шағын Сиуңну хандығын Шығыста теңдесі жоқ далалық ұлы империяға айналдырады. Осыдан кейін елі оны «ақылы асқан дана» деп мойындап, оған «Чиңтижы» деген ат береді. Бұл қазіргі түсінікте «Тәңірінің күші» яғни «Құдайдың қаһары» деген мағынаны білдіреді.
Ел билігінің басына көсемдік дарыны аса жоғары, қолбасшылық қабілеті тым ерен, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын жігерлі жас Мүденің келуі тек сиуңну халқының ғана емес, бүкіл Шығыс халықтарының тағдырына үлкен өзгерім әкеледі. Бұрын жеке-жеке хандықтарға бөлініп, өзара қырқысып жатқан түркі халықтарының басы бірігіп, бәрі тарихқа танылған үлкен бір далалық қағандықтың (империяның) құрамына енеді. Елді басқарудың жаңа жүйесі қалыптасады. Бұл жүйе елді үш әкімшілік-аумақтық құрылымға бөліп басқару арқылы жүзеге асырылып, бар билік бір адамның – чәнүйдің қолына көшеді.
Мүде қаған тұсында мемлекетті басқару жүйесінің шен-дәрежесі де белгіленеді. Мемлекеттің шығыс бөлігін – Сол тужи-уаң, батыс бөлігін – Оң тужи-уаң басқарады. Қытайша аталған бұл лауазымдардың билік пәрмені кейінгі түркілердің «кіші хан» деген ұғымына келеді. Бұдан кейінгі лауазым иелерін Сол лули-уаң, Оң лули-уаң деп атайды. Бұлар – кіші хандарға бағынышты, азық-түлікке жауап беретін уәзірлер. Кезінде осы төрт лауазым иелерін топтастырып ортақ бір-ақ атаумен – чәниүйдің «төрт мүйізі» деп атаған. Мұның сыртында «түменбасы» деп аталатын 24 әкімшілік басшылары болған. Тәрізі, қазақтың қария сөзінде жиі айтылатын «24 баулы ел» деген тіркес сол бір шалғай кез-кезеңнен келе жатқан үрдіс болуы әбден мүмкін.
Мүденің реформасынан кейін мемлекетте әскери шен жүйесі де (бас қолбасшы, түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы) бір қалыпқа түседі. Сиуңну қағандығы азаматтарының бәрінің бірдей әскер қатарына шақырылуға міндетті болуы, шақырылғандардың әскери бастықтарына сөзсіз бағынуы, әскердің үнемі жауынгерлік рухта болуы үшін әскери жаттығулардың жүйелі жүргізіліп тұруы – сиуңнудың тұрақты армиясы болғанын дәлелдейді. Оның саны бір деректе 300 мың, екіншісінде 400 мың еді деп көрсетіледі.
Сиуңнулардың ата-баба дәстүріне негізделген азаматтық, қылмыстық заң жүйесінің өмірге келуі де осы Мүде қағаннан басталады. Бірақ бұл заңдардан қытайдың байырғы жазбалары арқылы бізге жеткені 4-5 бап қана. Олар:
- адамға пышақ не қанжар салып, өлімші еткендер өлім жазасына кесіледі;
- ұрлық жасаушының мал-мүлкі түгел тәркіленеді;
- жеңіл қылмыс жасағандардың беті тілінеді. Қазақтың «бетің тіліңгір» деген қарғысы осы Мүде қаған заманынан бүгінге жеткен бір белгі болса керек;
- ауыр қылмыс жасағандар өлім жазасына бұйырылады;
- қылмыстыларды қамауға алып, жазасын беру он күннен әріге созылмайды (бірақ мемлекетте мұндай қамауға алынатын қылмыстар онша көп болмаған).
Сиуңнуларға шын ниетімен беріліп, өлгенше чәниүй ордасында тұрып, адам қызмет атқарған қытай оқымыстысы Жүн Шин Иөнің айтуына қарағанда, «олардың заңдары орындауға жеңіл» көрінеді. Бұл, әрине, оның Сиуңну мемлекетінің заңын Хан патшалығының заңдарымен салыстырудан шығарған қорытындысы еді.
Сиуңну қағандығының билік тізгінің 35 жыл уысында ұстаған Мүде қаған ж.ж.д. 174 жылы қайтыс болғаннан кейін де, кезегімен билік басына келген оның ұрпақтары ол орнатқан ел басқару тәртібі мен заңдылықтарды қатаң сақтап, жарты әлемді жалпағынан басқан алып мемлекеттің үш ғасыр бойы өмір сүруін қамтамасыз ете алды.
«Елтұтқа» кітабынан
