Қаж қылуға жол қаражатына да һәм үй ішінің нәпақасына да малы жетерлік байларға ғұмырында бір мәртебе қаж қылмақ парыз және жол аманшылық болмақтығы шарт.

Қажылық - мұсылман бес парызының соңғысы. Қазақ жеріне Ислам дінінің келуі Қарахан дәуірінен басталды десек, қажылық туралы деректер XVIII ғасырдың екінші жартысынан бертін сақтала бастаған.

Мейірім мен жанашырлық болмаса болмаса бұл дүниедегі не нәрсе де мәнсіз, әрі суық сезіліп тұратыны шындық.  Мұндайды қазақ атамыздың: «Жылуы жоқ жүрек – құр кеуде», «Мейірім барда, мұңдық жоқ» немесе «Жайылым болмаса, мал азады,  қайырымы болмаса, жан азады» деген нақыл сөздерінен де көруге болады.

Әуелі, өмірден мысал. Әдетте білім алушының үш түрі болады. Біріншісі ынта-жігермен оқып дайындалып, жетістікке жетеді. Екіншісі қанша дайындалса да, емтиханнан сүрінеді, бірақ қол қусырып, үмітін үзбестен, әрі қарай оқып, өзін-өзі әрі қарай жетілдіреді. Ал, үшіншісі болса, ештенені дайындамайды, сәттілікке сенім артып жүреді де, соңында сәтсіздікке ұшырайды...

ҰБТ алдын, көптеген жастарымыз  күні-түні емтихандарға дайындықпен өткізіп , сәтті нәтижеге үміт артып отырған кезде, мына мәселелерді  естен шығармауы лазым: 

Алла Тағалаға, ақырет күніне иман ету мәселесі секілді періштелерге иман келтіру де адам баласы үшін өте маңызды. Періштелердің бар екеніне иланған адам ешқашан өзінің жалғыз емес екендігін сезінеді.

Деректерде тәңіршілдік хақында еш сөз жоқ. Мен VIII-XVIII ғасырлардағы парсы, араб, түркі-шағатай, ойрат тілдерінде жазылған деректерді зерттеймін. Олардың ешқайсысында тәңіршілдік туралы мәлімет жоқ.

Құраншылар бағыты жалпы Исламның дәстүрлі ұстанымдары мен ережелеріне жауап бермейтіндігімен ерекшеленеді. Себебі, Ислам тарихының әу басынан бері мұсылман қауымы Пайғамбар (ﷺ) сүннетін ерекше бағалап, ұстанумен келеді.

Періштелердің кейбірі жер бетін шарлап құлшылық мекендерін аралайды. Бұл жердегі «таууафун» сөзі шарлайтын деген мағынаны білдіреді.

Сәдуақас қажы Ғылманиды «Құран туралы өтіріктер мен жалаларға қарсы» кітабын төтешеден қазіргі қазақ харпіне аудару барысында бірқатар мәліметтерге ие болған едік. Соның бірі – Абай хакімнің христиан миссионеріне жауабы.

Ертеде бір-бірімен тетелес өскен екі ағайынды жігіт әйел, бала-шағасымен бір шаңырақтың астында өмір сүреді.

Байдалы қартайып үйден шықпай күндіз-түні төсекте жататын болды дегенді естіп  Мұса мырза іздеп келіпті. Байдалы шешен қараша үйінің ішінде бөстекке оранып жатыр екен. Мұсаның қолын алып, жөнін сұрап амандасыпты да, кәріліктің жайын айта беріпті.

Бір эпопеямен бір адамның бүкіл болмысы мен бар ғұмырын қамту мүмкін де емес. Сондықтан да «Абай жолы» романына енбей қалған көптеген оқиғалар болған. Бауыржан Момышұлының естелігіндегі Құнанбайдың сұңғылалығы мен Абайдың өз орнын білетін жақсы қасиетін бойына жинаған мына бір үзінді сондай оқиғалардың бірі:

Омар ибн Абдулазиз – Омеядтар мемлекетінің сегінші билеушісі болған. 706-жылы қос бірдей Мекке мен Мәдина қалаларының әкімі болып сайланды.

Айша (р.а) анамыз Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) былай деп сұрағаны баяндалады: «Уа, Алланың елшісі, егер мен Қадір түнінің басталғаны туралы білсем, не айтуым крек?»

Даңқты дала данышпаны Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларында көбінен имани құндылықтар  насихатталады. Ол кісінің бір жазбасында адам бойында болуға тиісті төрт түрлі рухани қасиет туралы баяндалады.

«Қадір» сүресі»

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ (2) لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3) تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ (4) سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)

Назарларыңызға Құранның «Кәусар» сүресінің бірінші аятындаға мағыналар төңірегіндегі жазбаны ұсынамыз.

Құдіретті Құдай Тағала Құранның "Асыр" сүресінің 4-аятындағы бір бөлігінде салиқалы амалдар жайында сөз етеді. 

Қасиетті Құранда мынадай бір аят бар:

Құрбан шалу – пенделеріне Алла Тағаланың Өзі рұқсат еткен, Өзі сыйға тартқан екі мерекенің бірі Құрбан айт кезінде жүзеге асатын құлшылық.

Небір зұлматтарға душар болып, жойы­лып кету қаупімен талай мәрте бетпе-бет кел­ген ұл­ты­­мыздың елдігін сақтап, туын жық­пай, аман-есен келе жатқанының бас­­ты сыры хал­қы­мыз­дың Ислам дінінің на­ғыз өзегі – қайы­рым­ды­лық қа­ғи­дат­тары мен адамгершілік қасиет­тер­ді бас­ты ұс­таным етуінде деп сеніммен айтуға болады.

Қасиетті  Құранның  «Ниса»  сүресінің  23-аятында  үйленуге  харам  етілген  әйелдер  туралы  ашық баяндалған.

Халқымыз Ислам дінін қабылдағаннан кейін ондағы адамның жаратылысына тән құндылықтар салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз бен наным-сенімдеріміздің негізіне айнала бастады.

Ғасырлар бойы халқымыздың көкейінде жатталып, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне» айналған мақал-мәтелдердің әдебиетіміздегі алар орны айрықша. Мақал-мәтелдер - халықтың ұғым-түсінігінің айнасы. Елдің тұрмыс-тіршілігінен бастау алып, уақыт сынынан өткен маржан сөздер.

Наурыз мерекесі – Ұлы даланың ұлық мейрамы. Бұл мереке қаһарлы қыстан қысылып шыққан қалың халықты жаңа жылға, жаңа көктемге, жаңа үмітке жетелейтін мереке, көңілдерге қуаныш сыйлап, шаттыққа бөлейтін шара.

Дін мен ғылымның  арақатынасының тарихы күрделі және қақтығыстарға толы. Ғылыммен соқтығысуы аз да болса саясатта, өнерде, адамгершілікте және басқа да  мәдениет салаларында орын алады. Дінге қарсы атеистік әдебиеттерде ғылым жарықпен, сәулемен, ал дін – қараңғылықпен және надандықпен теңестіріледі. Әрбір кеңестік кезеңдегі оқушы мен студентке ең көп тараған, басшылық еткен идеологияның стереотипі күнделікті санадан орын алды.

«ЙӘ+РАМАЗАН - ЖӘ-Ә+РАМАЗАН - ЖАРАМАЗАН (ЖАРАПАЗАН)»

Шын мәнінде, үш анықтың не екенін Шәкәрімнің өзі шығармасының басында-ақ былай деп ескертіп, аяғында тағы қайталайды.

1982 жылдың тамыз айы. Түркияның Қайсари облысының Яхиялы ауданына қарайтын Қаракөй ауылында бір таңғажайып оқиға болды.

Құран Кәрім – көптеген мұғжизаларға бай кітап. Оған соңғы жылдардағы ғылыми жетістіктер мен жаңалықтар толық дәлел. Сондай-ақ, бұдан кейін де Құран Кәрімнің әрбір сөйлемі, әрбір сөзі, тіпті әрбір әрібі сан-салалы зерттеулерге арқау, том-томдаған еңбектерге жүк болары анық.

Құран мен хадистің тұнып тұрған ғылым екені жөңкілген жылдардың қатпарында қайта-қайта дәлелденіп келеді.

Жаратылыс тұрғысынан әйел мен еркек тең емес, әрқайсысы өзіне тән қасиеттермен ерекшеленеді. Егер бір-бірінен ешбір айырмашылығы жоқ өзара тең жаратылыс болғанда, Құдай Тағала еркек – әйел етіп бөліп жатпай, бәрін біркелкі әйел яки еркек етіп жаратар еді.

Бүгінгі таңдағы ене мен келін арасындағы қарым-қатынас жайлы әрқилы жағымсыз пікірлер айтылып жүр. Бұл бір жай ғана отбасы, ошақ қасының мəселесі іспетті көрінгенімен, өз кезегінде біздің ұлттық болмысымыздың бояуын солғындата түсетін дүние екені бесенеден белгілі.

Рамазан айы – кішкентай бүлдіршіндеріміз бен есін біліп қалған балаларымызға құлшылық пен адамгершілік құндылықтарын түсіндіріп, үйретуге үлкен мүмкіндік.

Адамнан – қауым, қауымнан – қоғам құралатыны белгілі. Ал қоғамның қатынастарын реттеп, жүйелеп отыруда көп адамда кездесе бермейтін көркем мінез үлкен рөл атқарады. Жалпы адамзат баласының басын біріктіретін ортақ құндылықтардың бірегейі – жақсы мінез-құлық.

Отбасы – кішкентай мемлекет. Оның ешкімге жария етпейтін өзіндік ішкі ұстаным-ережелері болады. Неке – бұл екі тағдырдың бір арнада тоғысуы. Ол аса нəзік, сырт көзден тасада өте аялап, абайлап сақталуы қажет қарым-қатынастың басталуы. Көпшілікке ұсынылатын қызықты шоу емес.

«Балаңызға өз заманыңыздың емес, ол өмір сүретін заманның білімін беріңіз» деп Хазреті Әли айтпақшы, қай-қайсымыз болсын қоғам талабына сай, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелегіміз келеді. Содан болар заманына лайық білім алсын, қабілеттері ашылсын, жетілсін деп осы күні бүлдіршіндерін жетектеп неше түрлі үйірмелер мен курстардың есігін тоздырып жүрген ата-ана көп.

Пайғамбарымыздан ﷺ бастау алатын үмбеттің қамы әр дәуірдегі Ислам ғұламаларының бәрінің дерлік басынан өтті. Олар үшін қара бастың қамынан көрі үмбеттің жәй-күйі, болашағы, Алла алдындағы міндеті көбірек толғандырды. Пайғамбарлықтың 23 жылдық міндетін жаратушы Хақты разы еткен халде толық атқарып, соңғы тұрағына аттанып бара жатқан ардақты Eлшінің ﷺ соңғы сөзі «Үмбетімнің ендігі халі не болар екен?» деп қамығумен үзілген болса, сол үмбеттен шыққан саңлақ сахабалар мен ғұлама ғалымдар және Құдай сүйген құлдардың да бар ынта-жігері, күш-қайраты, таланты мен тағылымы тек Ислам үмбетінің қам-харекетіне арналды.

Жәнібек қайтыс болғаннан кейін 2001 жылы естеліктер жи­на­ғы шықты. Оны құрастырған – Тұрсын Жұртбай мен жолдасы Тоты.

Тарих қатпарында ұлты үшін басын бәйгеге тіккен арыстар аз болмаған. Олардың бірін танысақ, бірін тани бермейміз. Елі үшін аянбаған талай ердің артында қалған еңбегін саралар болсақ бір емес, бірнеше өмірге сыйғызарлықтай.

Аруағыңнан айналайын Құнанбай қажының Қарқаралыда мешіт, Меккеде Тәкие салдырғанын дүйім жұрт тегіс білсе керек. Бірақ, Құнекеңнің медресе салдырғанын біреу білсе, біреу білмес.

Мал бауыздағанда «бисмил-лаһи Аллаһу акбар» деп, өндіршек пенен жұтқынның екі арасынан бауыздайды.

Уа, достар, қашан қиямет болғанда Алла Тағала бұрынғы-соңғы барша адам баласын тірі күніндегі денесінен қалған бір әсерінен денесін қайта жаратып, жанын денесіне кіргізіп, тірілтіп, махшар майданына, яғни тексеріп сұрау алатұғын орынға жаяды.

Қазіргі әлемдегі болып отырған діни-саяси ахуал тұрақты емес екенін, оған түрлі саяси-экономикалық астыртын күштердің жағымсыз әсер етіп отырғаны жалпы халыққа белгілі жағдай.

Қазақ – ұлттық дәстүрге ерекше мән берген халық. Дәстүр – ұлтты рухани жағынан жандандырып, оның ішкі және сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын сипат. Алаш жұрты дәстүрге берік болғандықтан асыл дінге деген құрмет те өте жоғары болған. Дін мен дәстүр – қашан да бір-бірімен сабақтас ұғым. Екеуі егіз тақырып десек те болғандай. Дін бар жерде дәстүр, дәстүр бар жерде дін бар.

Әлгі рәуішше мұсылманшылықтың шартын ел ішінде молдалары біліп, бөтендері білмегенмен, бұл білмегендердің мойнынан парыз түспейді.

Қантөгіс пен озбырлықтың ошағына айналған Сирия… Жалған ұрандар мен жалаң үміттердің, шариғатқа қайшы сенімнің құрбаны болған 47 отандасымыз елге қайтарылды.

Соңғы жылдары қазақтың қаһарман ұлы Талғат Бигелдинов қоғамнан оқшау өмір сүргендей сезілді. Батырмен сұхбаттасу талай тілшінің қол жетпес мақсаты болды. Біз де батырмен тілдесудің орайлы сәтін таппадық. Атамыз да, апамыз да қаламады шамасы.

Тәуелділік психологиялық ауытқу ма әлде адамның бойында тумысынан болатын қасиет пе? Тәуелділіктің түрлері, себептері мен салдары қандай? Романтик болу тәуелділіктің бір көрінісі ме? Деструктивті ағымдар мен тәуелділіктің қандай байланысы бар? Неліктен қазіргі жастар депрессияға бейім?

Осы және басқа да сұрақтар төңірегінде Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Дін проблемаларын зерттеу орталығының психолог маманы Лимана Қойшиевамен ой өрбіттік.

Бүгінгі діни ахуалға әсер ететін діни таным төңірегінде белгілі дінтанушы ғалым, философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетай ағамызды сұрақтар жіберіп сөзге тартқан едік.

Астана қаласы әкімдігінің Дін проблемаларын зерттеу орталығының КММ басшысы Долиев Жапал Әмзебекұлымен орталықтың жұмысы жайында сұхбат.

Серікбай қажы ОРАЗ,

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти

«Ғылым мен дін бірге бар»

«Ел болам десең бесігіңді түзе» деген есті сөзді ту көтерген абыз даланың талай тәжірибесі тірілмей келеді. «Отан отбасынан басталарын» ескерсек, «өзі үйде қылығы ғаламторда» болған бүгінгі қоғамның бір ғана бала тәрбиесі туралы айтар сөз де, қаузалар ой да аз болмауға тиіс екенін күн санап кезініп келеміз... Сөз тізгінін «Нұр Астана» мешітінің наиб имамы Руслан Байзақовқа ұсынып көрдік.