Білім беру тарихы - төл тарихнаманың бір саласы және ол тарих ғылымының дамуымен тығыз байланысты. Өткен ғасырларымызда білім беру жүйесінде Бөкей Ордасындағы білім жүйесі ерекшелігімен анықталады.

Һижри жыл санағы санаулы елдерде ғана қолданылады, дегенмен һижри күнтізбесі барша мұсылмандар үшін маңызын жоғалтқан емес. Өйткені діни мейрамдар мен атаулы күндер осы күнтізбе бойынша тойланады.

Қадірменді ағайын!

Қажылық пен умра құлшылықтың бірдей түрі деуге келмейді. Соған қарамастан, ол екеуі бір жерде жасалады, бірақ негізінде екі құлшылық бір-біріне ұқсамайды. Умраны көбінесе «кіші қажылық» деп атайды, бұл жердегі мақсат – парыз болған қажылықтың маңызы мен мәнін көрсету. Қажылық та, кіші қажылық та Меккеге сапармен басталып, ихрам кию, Қағбаға тауап ету, Сафа мен Маруа жоталары арасында жүгіру және шаш алу секілді бірқатар діни ғұрыптармен ұштасады. Алайда бұл екі құлшылықтың ұқсастықтары осы амалдармен аяқталады.

Қажылық уақытындағы ең маңызды күндердің бірі – Арапа күні. Бұл күн Зүл-хижжә айының 9-шы жұлдызында, құрбан  айттан бір күн бұрын болады, яғни биылғы жылы Арапа күні 31 тамыз күніне түседі. Бұл күні қажылық парызын өтеуге барған кісілер түс ауғаннан кейін ертеңгі (айт күні) таң намазына дейінгі аралықта Арафат тауына бір мезет тұрақтайды.

«Арафа» немесе «арапа, арапат» деп білінетін күн біздің қазақ халқымызда айт мерекесіне дайындалатын, дастарханға түрлі тәтті тағамдар пісіріліп, үй тазаланып, қонақтарды күтуге әзірленетін күн ретінде білінеді.

«Пайғамбар» сөзінің этимологиясына, яғни шығу тегіне үңілсек, ол парсы тіліндегі «пейгам» (хабар) «бер» (әкелуші)[1] деген сөздерінен алынған. Қазақша «хабаршы» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз түркі халықтарында да сол негізгі қалпында және тура мағынасында қолданылады.

Бүгінде әркімнің құлағына шалынып, санасына сақталған, астарында сан алуан сауалы бар күрделі пікірдің бірі – үмбеттің жетпіс үш топқа бөлінуі.

Алла Тағалаға, ақырет күніне иман ету мәселесі секілді періштелерге иман келтіру де адам баласы үшін өте маңызды. Періштелердің бар екеніне иланған адам ешқашан өзінің жалғыз емес екендігін сезінеді.

Деректерде тәңіршілдік хақында еш сөз жоқ. Мен VIII-XVIII ғасырлардағы парсы, араб, түркі-шағатай, ойрат тілдерінде жазылған деректерді зерттеймін. Олардың ешқайсысында тәңіршілдік туралы мәлімет жоқ.

Құраншылар бағыты жалпы Исламның дәстүрлі ұстанымдары мен ережелеріне жауап бермейтіндігімен ерекшеленеді. Себебі, Ислам тарихының әу басынан бері мұсылман қауымы Пайғамбар (ﷺ) сүннетін ерекше бағалап, ұстанумен келеді.

Әділдігімен әйгілі хазірет Омар (р.а.) баласы Абдуллаһпен және хазірет Хасанмен (р.а.) Мәдинаның көшелерін аралап жүріп, арып-ашып жүдеген кішкентай баланы жолықтырды.

Бірде қажылық сапарында мынандай бір әсерлі оқиға болады.

Ертеде бір-бірімен тетелес өскен екі ағайынды жігіт әйел, бала-шағасымен бір шаңырақтың астында өмір сүреді.

Байдалы қартайып үйден шықпай күндіз-түні төсекте жататын болды дегенді естіп  Мұса мырза іздеп келіпті. Байдалы шешен қараша үйінің ішінде бөстекке оранып жатыр екен. Мұсаның қолын алып, жөнін сұрап амандасыпты да, кәріліктің жайын айта беріпті.

Бір эпопеямен бір адамның бүкіл болмысы мен бар ғұмырын қамту мүмкін де емес. Сондықтан да «Абай жолы» романына енбей қалған көптеген оқиғалар болған. Бауыржан Момышұлының естелігіндегі Құнанбайдың сұңғылалығы мен Абайдың өз орнын білетін жақсы қасиетін бойына жинаған мына бір үзінді сондай оқиғалардың бірі:

Омар ибн Абдулазиз – Омеядтар мемлекетінің сегінші билеушісі болған. 706-жылы қос бірдей Мекке мен Мәдина қалаларының әкімі болып сайланды.

Адамдардың барлық жамандық пен пәлекеттерден Алла Тағалаға қалай сиынып, қалай Оның қорғанына кіру жолдары айтылады.

«Қадір» сүресі»

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ (2) لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3) تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ (4) سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)

Назарларыңызға Құранның «Кәусар» сүресінің бірінші аятындаға мағыналар төңірегіндегі жазбаны ұсынамыз.

Құдіретті Құдай Тағала Құранның "Асыр" сүресінің 4-аятындағы бір бөлігінде салиқалы амалдар жайында сөз етеді. 

Қасиетті Құранда мынадай бір аят бар:

Іштегі жау – нәпсі. Алайда оны жау көріп жүрген адам жоқтың қасы. Сондықтан нәпсісін танымай жасаған ғибадаттың барлығы әлгі «жау» еншісіне жазыла береді. Білген жөн. Сырттан жау іздеушілер негізінен сол іштегі «жаудың» құлақкесті құлдары. Сондықтан да оған жасалған қарсылықты Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «үлкен жиxад» деп атаған.

Құрбан шалу – пенделеріне Алла Тағаланың Өзі рұқсат еткен, Өзі сыйға тартқан екі мерекенің бірі Құрбан айт кезінде жүзеге асатын құлшылық.

Небір зұлматтарға душар болып, жойы­лып кету қаупімен талай мәрте бетпе-бет кел­ген ұл­ты­­мыздың елдігін сақтап, туын жық­пай, аман-есен келе жатқанының бас­­ты сыры хал­қы­мыз­дың Ислам дінінің на­ғыз өзегі – қайы­рым­ды­лық қа­ғи­дат­тары мен адамгершілік қасиет­тер­ді бас­ты ұс­таным етуінде деп сеніммен айтуға болады.

Қасиетті  Құранның  «Ниса»  сүресінің  23-аятында  үйленуге  харам  етілген  әйелдер  туралы  ашық баяндалған.

Халқымыз Ислам дінін қабылдағаннан кейін ондағы адамның жаратылысына тән құндылықтар салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз бен наным-сенімдеріміздің негізіне айнала бастады.

1982 жылдың тамыз айы. Түркияның Қайсари облысының Яхиялы ауданына қарайтын Қаракөй ауылында бір таңғажайып оқиға болды.

Дін мен ғылымның  арақатынасының тарихы күрделі және қақтығыстарға толы. Ғылыммен соқтығысуы аз да болса саясатта, өнерде, адамгершілікте және басқа да  мәдениет салаларында орын алады. Дінге қарсы атеистік әдебиеттерде ғылым жарықпен, сәулемен, ал дін – қараңғылықпен және надандықпен теңестіріледі. Әрбір кеңестік кезеңдегі оқушы мен студентке ең көп тараған, басшылық еткен идеологияның стереотипі күнделікті санадан орын алды.

«ЙӘ+РАМАЗАН - ЖӘ-Ә+РАМАЗАН - ЖАРАМАЗАН (ЖАРАПАЗАН)»

Шын мәнінде, үш анықтың не екенін Шәкәрімнің өзі шығармасының басында-ақ былай деп ескертіп, аяғында тағы қайталайды.

Құран Кәрім – көптеген мұғжизаларға бай кітап. Оған соңғы жылдардағы ғылыми жетістіктер мен жаңалықтар толық дәлел. Сондай-ақ, бұдан кейін де Құран Кәрімнің әрбір сөйлемі, әрбір сөзі, тіпті әрбір әрібі сан-салалы зерттеулерге арқау, том-томдаған еңбектерге жүк болары анық.

Құран мен хадистің тұнып тұрған ғылым екені жөңкілген жылдардың қатпарында қайта-қайта дәлелденіп келеді.

Мұсылманша неке қиып, Ислам талаптарына сай өмір сүрудің үй ішіндегі берекенің қайнар көзі екені айтылып та, жазылып та жүр. Біз бүгін некенің жай әрекет емес, құлшылық екендігіне тоқалмақпыз.

Жаратылыс тұрғысынан әйел мен еркек тең емес, әрқайсысы өзіне тән қасиеттермен ерекшеленеді. Егер бір-бірінен ешбір айырмашылығы жоқ өзара тең жаратылыс болғанда, Құдай Тағала еркек – әйел етіп бөліп жатпай, бәрін біркелкі әйел яки еркек етіп жаратар еді.

Бүгінгі таңдағы ене мен келін арасындағы қарым-қатынас жайлы әрқилы жағымсыз пікірлер айтылып жүр. Бұл бір жай ғана отбасы, ошақ қасының мəселесі іспетті көрінгенімен, өз кезегінде біздің ұлттық болмысымыздың бояуын солғындата түсетін дүние екені бесенеден белгілі.

Рамазан айы – кішкентай бүлдіршіндеріміз бен есін біліп қалған балаларымызға құлшылық пен адамгершілік құндылықтарын түсіндіріп, үйретуге үлкен мүмкіндік.

Адамнан – қауым, қауымнан – қоғам құралатыны белгілі. Ал қоғамның қатынастарын реттеп, жүйелеп отыруда көп адамда кездесе бермейтін көркем мінез үлкен рөл атқарады. Жалпы адамзат баласының басын біріктіретін ортақ құндылықтардың бірегейі – жақсы мінез-құлық.

Отбасы – кішкентай мемлекет. Оның ешкімге жария етпейтін өзіндік ішкі ұстаным-ережелері болады. Неке – бұл екі тағдырдың бір арнада тоғысуы. Ол аса нəзік, сырт көзден тасада өте аялап, абайлап сақталуы қажет қарым-қатынастың басталуы. Көпшілікке ұсынылатын қызықты шоу емес.

Пайғамбарымыздан ﷺ бастау алатын үмбеттің қамы әр дәуірдегі Ислам ғұламаларының бәрінің дерлік басынан өтті. Олар үшін қара бастың қамынан көрі үмбеттің жәй-күйі, болашағы, Алла алдындағы міндеті көбірек толғандырды. Пайғамбарлықтың 23 жылдық міндетін жаратушы Хақты разы еткен халде толық атқарып, соңғы тұрағына аттанып бара жатқан ардақты Eлшінің ﷺ соңғы сөзі «Үмбетімнің ендігі халі не болар екен?» деп қамығумен үзілген болса, сол үмбеттен шыққан саңлақ сахабалар мен ғұлама ғалымдар және Құдай сүйген құлдардың да бар ынта-жігері, күш-қайраты, таланты мен тағылымы тек Ислам үмбетінің қам-харекетіне арналды.

Жәнібек қайтыс болғаннан кейін 2001 жылы естеліктер жи­на­ғы шықты. Оны құрастырған – Тұрсын Жұртбай мен жолдасы Тоты.

Тарих қатпарында ұлты үшін басын бәйгеге тіккен арыстар аз болмаған. Олардың бірін танысақ, бірін тани бермейміз. Елі үшін аянбаған талай ердің артында қалған еңбегін саралар болсақ бір емес, бірнеше өмірге сыйғызарлықтай.

Аруағыңнан айналайын Құнанбай қажының Қарқаралыда мешіт, Меккеде Тәкие салдырғанын дүйім жұрт тегіс білсе керек. Бірақ, Құнекеңнің медресе салдырғанын біреу білсе, біреу білмес.

Хакім Абай «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген. Ұлы шайырдың бұл сөзін ойшыл Шәкәрім «Шын таза жан тазалықпен, Тәңірісіне бармақ ол» деп қуаттайды. Ғасырлар бойы ұлы даламызда салтанат құрып келе жатқан ислам дінінің қадір-қасиеті адамзат баласы үшін басты құндылық. «Алланы бір, Пайғамбарды хақ, Құранды шын» деп таныған ата-бабаларымыздың аманатына адалдық таныту – бүгінгі міндет.

«Жеті жарғы» заңы XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ қоғамының сұранысын тиісті деңгейде қанағаттандыруға бағытталған әдет-ғұрып нормаларының жиынтығы еді. Аталмыш әдет-ғұрып заңдар жиынтығын Әз-Тәуке билік құрған 1680-1716 жылдары билер кеңесі қабылдаған.

Хаж ету дегеніміз өмірде бір рет араб улайындағы[1] Мекке шаһарында болғушы Кағбатуллаһ, яғни, Аллаға құлшылық ететін үй деп аталған орынға барып зиярат ету[2].

Мал бауыздағанда «бисмил-лаһи Аллаһу акбар» деп, өндіршек пенен жұтқынның екі арасынан бауыздайды.

Уа, достар, қашан қиямет болғанда Алла Тағала бұрынғы-соңғы барша адам баласын тірі күніндегі денесінен қалған бір әсерінен денесін қайта жаратып, жанын денесіне кіргізіп, тірілтіп, махшар майданына, яғни тексеріп сұрау алатұғын орынға жаяды.

Қазіргі әлемдегі болып отырған діни-саяси ахуал тұрақты емес екенін, оған түрлі саяси-экономикалық астыртын күштердің жағымсыз әсер етіп отырғаны жалпы халыққа белгілі жағдай.

Соңғы жылдары қазақтың қаһарман ұлы Талғат Бигелдинов қоғамнан оқшау өмір сүргендей сезілді. Батырмен сұхбаттасу талай тілшінің қол жетпес мақсаты болды. Біз де батырмен тілдесудің орайлы сәтін таппадық. Атамыз да, апамыз да қаламады шамасы.

Тәуелділік психологиялық ауытқу ма әлде адамның бойында тумысынан болатын қасиет пе? Тәуелділіктің түрлері, себептері мен салдары қандай? Романтик болу тәуелділіктің бір көрінісі ме? Деструктивті ағымдар мен тәуелділіктің қандай байланысы бар? Неліктен қазіргі жастар депрессияға бейім?

Осы және басқа да сұрақтар төңірегінде Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Дін проблемаларын зерттеу орталығының психолог маманы Лимана Қойшиевамен ой өрбіттік.

Бүгінгі діни ахуалға әсер ететін діни таным төңірегінде белгілі дінтанушы ғалым, философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетай ағамызды сұрақтар жіберіп сөзге тартқан едік.

Астана қаласы әкімдігінің Дін проблемаларын зерттеу орталығының КММ басшысы Долиев Жапал Әмзебекұлымен орталықтың жұмысы жайында сұхбат.

Серікбай қажы ОРАЗ,

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти

«Ғылым мен дін бірге бар»

«Ел болам десең бесігіңді түзе» деген есті сөзді ту көтерген абыз даланың талай тәжірибесі тірілмей келеді. «Отан отбасынан басталарын» ескерсек, «өзі үйде қылығы ғаламторда» болған бүгінгі қоғамның бір ғана бала тәрбиесі туралы айтар сөз де, қаузалар ой да аз болмауға тиіс екенін күн санап кезініп келеміз... Сөз тізгінін «Нұр Астана» мешітінің наиб имамы Руслан Байзақовқа ұсынып көрдік.