Араб даласында білікті саясаткер һәм дипломат болған Амр бин Ас (р.а.): «Сөз – дәрі іспетті. Азайтсаң пайдасын көресің, ал көбейтіп жіберсең өлтіреді», - деген екен. Қазақта: «Сөз – тас жарады, тас жармаса – бас жарады», - деген сөз бар. Расында, жөнімен айтылған сөз жүйесін табады. Ал, жөнсіз сөз түбірде иесінің басын жарады.

Ақыретін ұмытқан адамның, жалт-жұлт еткен пәни дүниенің қызығына беріліп, ақыретке дайындығын ұмытқан адамның мысалы жыртқыш аңнан қашып келе жатқан, бір ағаштың бұтағына өрмелеп шыққан кісі тәрізді.

Ғалымдардың пікірінше сабырдың негізгі 3 түрі болады: қиындыққа, құлшылыққа және күнәға қарсы сабыр ету. Сабырлықтың осы үш түрін ашықтап, кеңінен қарастырып көрсек.

Биыл – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының (ҚМДБ) құрылғанына 30 жыл. Діни басқарма қалай құрылды? Бастауында кімдер тұрды?

Бір жағынан жаһандану, бір жағынан жаппай «хайпылану» (хайпократия) қысқан алас-күлес шақта ұлттың ар тазалығы, аршылдығы, яғни ұлттың жан саулығы, ізгілік шарты деген мағынадағы қоғамдық идея керек болып тұр.

Құран Кәрімде «иәд» (қол) деген сөз 103 рет қайталанған. Оның 15 шақтысы Алла Тағалаға қолданылған. Оның кейбірі жекеше, кейбірі (иәдән) екілік, ал енді кейбірі (әйди) көпше түрде келген.

Ұлы Жаратушы Жаппар Ие әрбір мұсылман баласына пайғамбарларды алаламай, бірдей иман етуді парыз еткен.

Хақ Тағала адам баласын ең көркем бейнеде және жан-жақты қабілетті етіп жаратқан, әрі оған Алланы танып-білсін деп ақыл-сана берген. Жұмыр басты пенденің ақыл-ойы арифметика, геометрия, химия, астрономия, т.б. ғылым салаларындағы кей-бір сұрақтардың жауабын еш нәрсенің көмегінсіз-ақ өздігінен білуі мүмкін. Мәселен, төрттің жартысы екі болатыны немесе бүтіннің өз бөлшектерінен үлкен екендігі адамға мәлім. Бұл қабілет Алла Тағаланың зор нығметтерінің бірі.

«Абай» журналының 1992-жылғы 3-санында жарияланған «Тұрағұлдың естеліктерінде» мынадай жолдар кездеседі:

«Ұлғайған сайын әкемнің ашуы азайып, жұмсақ тарта берді. Жасы ұлғайған адамның бәрі де жасып, қайрат ажары кеміп, жұмсармағы табиғаттың жолы шығар. Бірақ, менің әкем осы жұмсарғандығын бір жағынан өзі еңбек қылып тапты деп білемін,» - дейді.

Самарқанд өлкесінде дүниеге келген əйгілі ғалым Фудайл ибн Иядты (107-187 х.) сол замандағы жұртшылық «Абидул харамайн» (қасиетті Қағба мен Пайғамбар (с.ғ.с.) мешітінде құлшылық етуші) деп атайтын еді.

Біреу күн сәулесіне малынса, біреу ай сәулесіне зәру шақта бір шаңырақтан екеуің бірдей атқа мініпсіңдер. Атқа мінгенің — азапқа да мінгенің. Азапсыз ердің аты шықпас. Азап дегеніміз тынымсыз еңбек. Өйткені сен жетем, сен алам деген нәрсенің бәрі алыста. Таңсықтың бәрі тасада тұрады әрдайым.

Ертеде бір патша Қызырды көргісі келген екен. Сөйтіп кімде-кім маған Қызырды көрсетсе қалағанындай алтын беремін деп жария салдырыпты.

Ертеде бір патша баласын медресеге беріпті. Баласы ұстазды тыңдамай, еркелікке басыпты. Патшаның баласы болғандықтан ұстаз да балаға қатты сөйлеуге қаймығып, шарасыз халге түсіпті.

Торайғыр ауырып жатқанда, жалғыз баласы Әбеттің сөзі. Өлейін деп жатқанда, Әбет деген жалғыз баласы бар екен: өзі мырза, өзі шора.

Бір күні Хазреті Фатима (р.а.) науқастанып қалады. Хазреті Әли (р.а.) оның көңілін аулап: Не жегің келеді? – деп сұрады. «Анар жегім келеді» - дейді Хазреті Фатима (р.а.).

«Мәсәд» сүресінің соңғы екі аятында жамандыққа болысудың зарары жайында баяндалады. Аталмыш аяттардың қысқаша тәпсірін ұсынамыз. 

 إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِير–  «Сол күні Раббылары олар жайлы толық хабар алушы».

Адамдардың барлық жамандық пен пәлекеттерден Алла Тағалаға қалай сиынып, қалай Оның қорғанына кіру жолдары айтылады.

«Қадір» сүресі»

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ (2) لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3) تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ (4) سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)

Назарларыңызға Құранның «Кәусар» сүресінің бірінші аятындаға мағыналар төңірегіндегі жазбаны ұсынамыз.

Халқымыз табиғат тылсымын ерте заманнан-ақ түсініп, оны өзінің тұрмыс-тіршілігіне арқау етіп, колдана білген. Солардың бірі - халықтың ауа райын болжау тәсілдері.

Қазақ халқы аса бай мәдениетке ие. Көшпенді ұлтымыздың мәдениеті мен салт-дәстүрінен ғасырлар сарыны еседі.

Тұғырнама мұсылманның тұлабойында табылуы тиіс негізгі жеті көркем сипатты қамтиды. Атап айтқанда, имандылық, отаншыл болу, білім алу, бірлікке болысу, еңбекқорлық, мәдениетті болу және әділдік принципін ұстану. Бұл – адам баласының кісілік келбетін, көркем мінезін қалыптастыруға негіз болатын жеті рухани қазық.

Ұлын үйлендіргісі келген ата-ана келін болуға лайықты қыз қарастырады. Екі жақтың тұрғылас, тең болуына ерекше мән береді. Әсіресе, қыз басының бос болуын негізге алады.

Пенде, заманның да, жеке өмірінде де кездескeн жетістіктері мен кемшілігін ой елегінен өткізіп, жақсылығына тұщынып, кемшілігінен безініп, қиыншылықтарынан шығар жол іздесе, ол келешекке жол көрсетуші десе болады.

Сегіз  қырлы  жігіттік  кемелдігін  білдіретін  сегіз қырлылықтың  бірі  –  сауаттылық,  оның  ішінде  діни білім  алу  еді.  Осы  тақырыпта  қалам  тартқан  көп зерттеушілер бұл қырды назардан тыс қалдырды.

Дәл бүгінгі күні біздің өмір сүріп жүрген ортамыз немесе біздің қоғамда көп адамдар дінді тек мешіттегілер ғана ұстанып, солар ғана уағыздауға тиіс, жалпы дін мәселесі солардың ғана ісі деп ойлайтын сияқты.

Жекелеген ойшыл қалам қайраткерлерінің еңбектерінде Алланың атына байланысты синтагмалық тіркестерді байқаймыз (Бұл жайлы «Шын Құдай кім?» атты мақаламызда кеңірек баяндағанбыз). Солардың қатарында «әкелі-балалы» Абай мен Шаһкәрім де бар. Хакім еңбегінде «Патша Құдай», қажының өлеңінде «Шын Құдай» деген тіркестер кездеседі.

1982 жылдың тамыз айы. Түркияның Қайсари облысының Яхиялы ауданына қарайтын Қаракөй ауылында бір таңғажайып оқиға болды.

Дін мен ғылымның  арақатынасының тарихы күрделі және қақтығыстарға толы. Ғылыммен соқтығысуы аз да болса саясатта, өнерде, адамгершілікте және басқа да  мәдениет салаларында орын алады. Дінге қарсы атеистік әдебиеттерде ғылым жарықпен, сәулемен, ал дін – қараңғылықпен және надандықпен теңестіріледі. Әрбір кеңестік кезеңдегі оқушы мен студентке ең көп тараған, басшылық еткен идеологияның стереотипі күнделікті санадан орын алды.

«ЙӘ+РАМАЗАН - ЖӘ-Ә+РАМАЗАН - ЖАРАМАЗАН (ЖАРАПАЗАН)»

Шын мәнінде, үш анықтың не екенін Шәкәрімнің өзі шығармасының басында-ақ былай деп ескертіп, аяғында тағы қайталайды.

Соғыстың дүрбелеңін, аштықтың зобалаңын көрмеген, тәуелсіз елде, ойын еркін айта алатын ортада,  тыю мен қысым көрмей өскен жаңа буын бүлдіршіндерінің түсінігі тіпті өзге. Олармен тіл табысу Кеңес үкіметінің бір жақты тәрбиесінің таптары әлі тарқай қоймаған алдыңғы буын ата-аналарға оңай емес.

Баланың өсіп, өркендеуі, дүниені танып білуі ойынмен байланысты. Бала үшін ойын – іс-әрекет, еңбекке бастайтын қимыл-қозғалыстың жебеуші шарты болумен қатар дүниені танып білу, түсіну, ұғынудың кілті. Ойын кезінде баланың белсенді қарым-қатынастағы әсері ерік-жігеріне, эмоциясына ықпал етіп, жақсы-жаманды ажыратып, адамгершілік әдептеріне баулиды.

Алла Тағала жердің асты мен үстінде сансыз нығметтерді жаратып, адам баласының игілігіне тарту еткен. Адамзат Хақ Тағала тарту еткен нығметтерді игілігіне жарату барысында бұлардың мүбаһ[1] болуына мән беруі қажет. Алла тыйым салмаған нығмет халал болып табылады.

«Егер бір еркектің қызы туылса, ол оны ренжітпей, зарар бермей, ұлына ғана ұрысып, тәрбиелейтін болса, Алла тағала қызы үшін оны жәннатқа кіргізеді». (Ибн Аббастан Ахмад риуаят еткен).

Алла Тағала Құран Кәрімде: «Сендерге, оған тұрақтауларың үшін өз жыныстарыңнан жұбайлар жаратып, араларыңа сүйіспеншілік, мейірімділік пайда қылғандығы да Оның белгілерінен. Сөз жоқ, осыларда ойланған елге белгілер бар»[1], - дейді.

Баламызбен тіл табысу кейде қиынның қиынына айналып жатады. Кейде неліктен ашық, айқын айтқан нәрсені түсінбейді деп ашуланатынымыз да болады. Бар мәселе баланың ойлау жүйесінде екенін ескере бермейміз.

Арғы-бергі тарихта төрт астана бой көтерген Сыр бойында көне­нің көзіндей, данагөй дәуірлер сөзіндей ескіден жеткен ескерткіштер аз емес. Соның бірі – Сырдария ауданы аума­ғындағы Қалжан ахун мешіт-медресесі. Соңғы жылдары рес­тав­рация жасалып, ежелгі бейнесін қайта тапқандай болған ке­шен­нің аумағы кеңейіп, туристік нысан ретінде маңызы жоғарылай түсті.

Алуан қырлы гауһардай шапақ атып, әрқайсымыздың жан-жүрегімізде жақсылық, ізгілік нұрын сепкен Әлихан Бөкейханов тұлғасы – мәңгілік. Әлихан кезінде қазақ халкының көрнекті көшбасшысы, ғалым, кайраткер, ұлтазаттық қозғалысының көсемі, тұңғыш Абайтанушы, Абайды алғаш рет Ресейге, кейін Еуропа халқына танытқан жазушы, аудармашы, тұңғыш энциклопедист, сыншы.

Пайғамбарымыздан ﷺ бастау алатын үмбеттің қамы әр дәуірдегі Ислам ғұламаларының бәрінің дерлік басынан өтті. Олар үшін қара бастың қамынан көрі үмбеттің жәй-күйі, болашағы, Алла алдындағы міндеті көбірек толғандырды. Пайғамбарлықтың 23 жылдық міндетін жаратушы Хақты разы еткен халде толық атқарып, соңғы тұрағына аттанып бара жатқан ардақты Eлшінің ﷺ соңғы сөзі «Үмбетімнің ендігі халі не болар екен?» деп қамығумен үзілген болса, сол үмбеттен шыққан саңлақ сахабалар мен ғұлама ғалымдар және Құдай сүйген құлдардың да бар ынта-жігері, күш-қайраты, таланты мен тағылымы тек Ислам үмбетінің қам-харекетіне арналды.

Жәнібек қайтыс болғаннан кейін 2001 жылы естеліктер жи­на­ғы шықты. Оны құрастырған – Тұрсын Жұртбай мен жолдасы Тоты.

Тарих қатпарында ұлты үшін басын бәйгеге тіккен арыстар аз болмаған. Олардың бірін танысақ, бірін тани бермейміз. Елі үшін аянбаған талай ердің артында қалған еңбегін саралар болсақ бір емес, бірнеше өмірге сыйғызарлықтай.

Мешіт ішінде бес уақыт намаз немесе жұмы намазында сапқа тұрған кезде жамағаттың арасында талтайып аяқтарын жанында тұрған адамдардың аяқтарына жабыстырып, тіпті кейде жаншып басып алатын да жағдайлардың болып жатқанына куәміз. Бұл  біздің жерге қайдан келді? Бұл амал дұрыс па бұрыс па?

Соңғы уақыттарда мешіт жамағаты арасында пікір-қайшылық тууына себепші болып жүрген мәселенің бірі – намаз арасында қайта-қайта қол көтеру.

Мәзһаб жайлы дұрыс түсінік қалыптасуы үшін ол туралы таным болуы шарт. Себебі қазіргі таңда мәзһабтың маңыздылығын насихаттаушылармен қатар, мәзһабтың терістігін алға тартушылар да көптеп кездеседі. 

Бүгінгі жат ағым өкілдерінің басты қателігінің бірі – адамдарды күпірлікте айыптау. Яғни, намаз оқымайтын адамдар мен күнә жасаушыларды дінсіз деп сөгу, оларға күпірлік үкімін беріп, ауыр айтыптайтын көзқарасты ұстану.

Соңғы жылдары қазақтың қаһарман ұлы Талғат Бигелдинов қоғамнан оқшау өмір сүргендей сезілді. Батырмен сұхбаттасу талай тілшінің қол жетпес мақсаты болды. Біз де батырмен тілдесудің орайлы сәтін таппадық. Атамыз да, апамыз да қаламады шамасы.

Тәуелділік психологиялық ауытқу ма әлде адамның бойында тумысынан болатын қасиет пе? Тәуелділіктің түрлері, себептері мен салдары қандай? Романтик болу тәуелділіктің бір көрінісі ме? Деструктивті ағымдар мен тәуелділіктің қандай байланысы бар? Неліктен қазіргі жастар депрессияға бейім?

Осы және басқа да сұрақтар төңірегінде Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Дін проблемаларын зерттеу орталығының психолог маманы Лимана Қойшиевамен ой өрбіттік.

Бүгінгі діни ахуалға әсер ететін діни таным төңірегінде белгілі дінтанушы ғалым, философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетай ағамызды сұрақтар жіберіп сөзге тартқан едік.

Астана қаласы әкімдігінің Дін проблемаларын зерттеу орталығының КММ басшысы Долиев Жапал Әмзебекұлымен орталықтың жұмысы жайында сұхбат.

Серікбай қажы ОРАЗ,

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти

«Ғылым мен дін бірге бар»

«Ел болам десең бесігіңді түзе» деген есті сөзді ту көтерген абыз даланың талай тәжірибесі тірілмей келеді. «Отан отбасынан басталарын» ескерсек, «өзі үйде қылығы ғаламторда» болған бүгінгі қоғамның бір ғана бала тәрбиесі туралы айтар сөз де, қаузалар ой да аз болмауға тиіс екенін күн санап кезініп келеміз... Сөз тізгінін «Нұр Астана» мешітінің наиб имамы Руслан Байзақовқа ұсынып көрдік.