Дархан Кәлетаев: «Діни азшылықтарға ашықпын»

Қазақстан Сенаты «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын қарап жатыр. Бұған дейін Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі болып аталып келген мекеме заң жобасын дайындап, парламентке ұсынған еді. Маусымның 29-ы күні Қазақстан президентінің жарлығына сәйкес мекеме аты Қоғамдық даму министрлігі болып өзгерді. Азаттық түрлі пікір тудырған жобаға байланысты биыл сәуірде тағайындалған Қазақстанның Қоғамдық даму министрі Дархан Кәлетаевпен сұхбаттасты.

Азаттық: — Бірқатар жергілікті және халықаралық құқық қорғаушы Сенат қарауына түскен Дін туралы заңға өзгеріс енгізу жобасы «биліктің діни ұйымдарды бақылауын күшейтіп, ғұрыптарына қол сұғуына жол ашады» деп алаңдайды. Мысалы, 5 және 6-баптардағы бірнеше толықтыру бойынша Дін істері комитеті мен аймақтық департаменттер және әкімдіктер бақылау және тексеру құзыретіне ие болмақ. Билікке мұндай өкілет беру қаншалықты орынды және қажетті шара?​

​Дархан Кәлетаев: — Діни ұйымдарды тексеруді Кәсіпкерлік кодексі реттеп келген. Сол заң арқылы қаралды. [Діни ұйымдардың жұмысы] Кәсіпкерлік кодекске ешқандай жағынан келмейді ғой. Сондықтан діни ұйымдардың ұсынысымен кодекстен шығардық. Тексеру құзыретін дін комитеті мен жергілікті атқарушы органдарға бердік. Аудандық діни ахуалды сараптау облыстық басқармаларға берілген, ал аудандық деңгейде ондай басқармалар жоқ. Сондықтан сол құзыретті аудан әкімдіктеріне бердік. Шынын айтқанда, әкімдіктер ондай қызметті бұрыннан атқарып келеді. Бірақ оны заңда бекіту керек болды. Бұл мәселеден екінші мәселе туындайды. Ол – қаржылық ашықтық. Бұл енді бүкіл халықаралық тәжірибеде бар. Дүниежүзінде діни ұйымдар қаржыларын әрқашан ақпарат құралдарында жариялап тұрады. Сондықтан бізде де осындай қаржы жариялау туралы бапты енгіздік. Аудандық әкімдіктердің діни ұйымдарды тіркеуге, тексеруге мүмкіндіктері бар.
Азаттық: — Ұсынылған өзгерістердің біріне сәйкес лауазымды полиция өкілдері діни салада әкімшілік құқықбұзушылық жасаған кез-келген адамға қарсы «алдын алу шараларын» жүргізе алады. Одан бөлек полиция діни қауымдастық мүшесіне жазбаша ескерту табыс етіп, соның негізінде саусақ таңбасын алады, фото мен видеоға түсіреді, дауысын жазады. Мұндай өкілет полицияның кейбір діни азшылық өкілдерін бақылауына қатысты асыра сілтеуге жол ашпай ма?

Дархан Кәлетаев: — Түсіндім. Өмір болған соң неше түрлі жағдай болуы мүмкін. Жалпы бұл бапқа байланысты дау-дамай көп. Сондықтан заң әлі қаралып жатыр. Әлі Сенат шеңберінде өзгерістер кіргізуге болады. Ең басты мақсат – заң жобасын ұсынған кезде алдын ала жұмыстар жүргізу ғой. Әрине, полиция құзыретін асырады деген қауіп бар. Әрқайсысын қадағалай алмайсың ғой. Қанша учаскелік полицей бар. Бірақ енді бұл механизмді ары қарай өмірде қалай жүзеге асыру жайын ойлану керек. Бұл жағынан менің де, шынын айтсам, күдігім бар. Әлі де ойланайық. Негізі, қадам дұрыс.

Заң жобасы діни қызметпен байланысты қылмыстардың алдын алу бойынша Ішкі істер министрлігінің құзіретін кеңейтуді көздейді. Сол арқылы, полицейлер жекелеген күдікті адамдармен түсіндіру жұмыстарын жүргізе алады. Экстремистік, террорлық немесе дін саласындағы әкімшілік құқықбұзушылық жасауға жағдай туғызатын іс-әрекетке бармау туралы ресми түрде ескерту жасайды. Экстремистік, террорлық әрекетке мүмкіндік туғызатын іс-әрекетке барса, полиция оларды криминалдық есепке қоя алады және қажетті тергеу амалдарын жүргізеді. Мұндай есепке алу осы тұлғаларды қылмыс жасаудан қорғау және қылмыстың алдын алу мақсатында жүргізіледі және құқықбұзушылық орын алған жағдайда, полиция бұл құзіретін заң шеңберінде барлығына бірдей қолданады.

Азаттық: Заң жобасында діни рәсімдерге, діни орындарға баланың баруы үшін ата-ананың рұқсаты қажет. Осы тұсын нақтылап кетсеңіз.

Дархан Кәлетаев: — Басында «ата-ананың жазбаша рұқсаты» керек болған. Кейін өзім осы лауазымға (министр қызметіне – ред.) келгенде заң Мәжіліске барып жатты. Бұл қалай деп ойландым. Әрбір бала қалтасына қолхат салып жүрмейді ғой. Негізі ол – формализм. Бірақ ата-ананың рұқсаты болуы керек. Ата-ана үйірмеге «міне, менің балам осы үйірмеге қатысқысы келеді» деп баласын апарады ғой. Сол сияқты ғой енді. Қазір толық емес отбасы көп. Не әкесі, не шешесі ғана бар. «Екеуінің де келісімі керек» деген талапты жазып тастасақ, ертең біреуі бар, екіншісі жоқ болып табылмай жатуы мүмкін. Сондықтан ата-ананың біреуінің рұқсатымен ғана діни рәсімдерге баруға болады деген қағида кірді.

Азаттық: — Іс жүзінде қалай болады?

Дархан Кәлетаев: — Мысалы, мен – ата-анамын. Балам мешітке барып рәсімдерге қатысқысы келеді. Мен барып, имамға «келісімімді бердім» деп айтамын. Болды. Іс жүзінде осылай.

Азаттық: — Ата-ананың біреуі қарсы болса ше?

Дархан Кәлетаев: — Бала кіммен тұрса, сол ата-ананың рұқсаты жарайды. Бұл жерде баланың өз пікіріне де қарау керек.

Азаттық: — Жаңа өзгертулер мен толықтырулар заңда бұрыннан бар бір шектеуді жоймайды екен. Ол – діни қауымдастықтың мемлекеттің рұқсатынсыз пайда болу мүмкіндігінің жоқтығы. Кейбір құқық қорғаушылар бұл саясатты «діни наным-сенім еркіндігі туралы халықаралық заңдарға қайшы» деп сипаттады. Forum 18 соңғы есебінде қазіргі жоба бойынша жаңа діни топтың пайда болуы және миссионердің тіркелуі тіпті қиындағанын жазды. Қалай ойлайсыз, билік ашық түрде бірнеше діни қауымдастықты «дәстүрлі конфессия» деп қолдап отырған елдің Дін туралы заңы бұлай толықтырылса, жаңа діни қауымдастықтардың пайда болуы және діни наным-сенімі мен жоралғыларын еркін ұстануы қаншалықты мүмкін?

Дархан Кәлетаев: — Негізі біз осы жобада тіркелу үшін қажет адамдардың санын қысқартып тастадық. Қазір діни бірлестікті тіркеу үшін бір облыстың ішінде екі ұжым жеткілікті. Міндетті мүше болуға тиіс 500 адамды 250-ге түсіріп тастадық. Заң жобасына сәйкес, енді өңірлік діни бірлестік құру үшін бір облыстың жергілікті діни бірлестіктерінің қатысушылары жеткілікті болады, бұған дейін екі облыстан және олардың әрқайсысынан кем дегенде 250 азамат қажет болды.

Жаңа діни қауымдастықтардың пайда болуына және діни наным-сенімі мен жоралғыларын еркін ұстануына бұл түзетулер еш кедергі келтірмейді. Себебі өңірлік діни бірлестіктерді тіркеу үшін шарттар діни бірлестіктердің ұсынысы бойынша жетілдірілді.

Азаттық: Қызметіңізге кірісе салысымен Қазақстандағы ең ірі діни қауымдастықтардың жетекшілерімен кездестіңіз. Биліктің түсінігіндегі «дәстүрлі діндерге» жатпайтын азшылық өкілдерімен жүздестіңіз бе?

Дархан Кәлетаев: — Кездесу сұрағандармен кездестім. Мысалы, діни азшылық діни қауымдастық басшыларының бір де біреуі әлі менімен кездесу сұрап, ниет білдірген жоқ. Бірақ қызығып тұрмын. Келесі бір Алматыға сапарымда барып көргім келеді. Дәстүрлі саналатын діни басшыларының бәрі сұранды. Кездестім. Діни азшылық топтар келсін, мен әрқашан да ашықпын. Министрлікпен елімізде заңды жұмыс жүргізіп жатқан 3 600-ден астам барлық діни бірлестікпен ынтымақтастық жолға қойылды. Діни бірлестіктердің заңды қызметін жан-жақты қолдаймыз. Министрліктің жанында дін мәселелері жөніндегі сарапшылар Кеңесі және діни көшбасшылар жиналысы жұмыс істейді. Жыл сайын дінтанушылар форумы өткізіледі.

Азаттық: — Жаңа жобаға сәйкес түрмедегі «теологиялық реабилитация жұмыстарын» жүргізу үшін Ішкі істер министрлігінің Қылмыстық атқару жүйесі әуелі Ұлттық қауіпсіздік комитетінің рұқсатын алуға міндеттеледі. Мұның себебі не?

Дархан Кәлетаев: — Түрмелерде, әсіресе, ислам дініне берілген азаматтар көп. Сондықтан ІІМ-нің Қылмыстық атқару жүйесі комитетінің құзыретін кішкене көбейттік. Тәрбиелеу аппараттарында теологиялық оңалту жұмыстарын ұйымдастыру қызметі құрылды. Оның құрамына жалпы саны 144 штаттық бірлік енгізілді. Шектеусіз құқық емес, жұмыстарын өркениетті формаларға келтіру. Өздеріңізге белгілі, түрмедегі мешіт, намазхана дегендердің бәрі жабылды. Кезінде мешіт те салды ғой түрме ішінде. Құпия емес. Бірақ намаз оқуға, діни рәсімдер жасауға толық мүмкіндік бар. Соған байланысты ҚАЖК-нің ішкі инструкциялары бар. Теологиялық жұмысты заңдастыру керек болды. Сондықтан ҚАЖК-ге теологиялық жұмыс жайлы нормативтік документтер шығара алатындай құзірет беріп жатырмыз. ҰҚК-ден рұқсат алу деген заңда жоқ.

Азаттық: — Қазір мектептердегі «хиджаб дауы» өршіп тұр. Бұл мәселеге көзқарасыңыз қалай? Қалай шешу керек?

Дархан Кәлетаев: — Қазақстан мектептерінде нақты бір ортақ киім үлгісі қабылданған жоқ. Оны да айта кету керек. Бірақ әрбір мектептің өзінің ішкі ережелері бар. Соған сәйкестендіріп барлық жерде хиджабқа шектеу қойылып жатыр. Бұл енді шындықты айтсақ, биліктің саяси шешімі ғой. Әрбір билік өз айтқанын істетеді. Бірақ ондай шектеу қойған соң альтернатива да ұсынылуы керек деп санаймын. Білім және ғылым министрлігіне ұсыныс жасадым. Алыстан оқыту, үйде оқыту деген бар. Меніңше, бұл заңға сәйкес. Бүкіл дүние жүзі қолданатын жүйе ғой. Бірақ тағы да басқа жолдары бар. Маған Қазақстан дизайнерлері хиджаб емес, қазақы орамал үлгілерін жасайық деп ұсыныс жасады. Қара түсті емес, ақ түсті, көгілдір ту түстес. Сосын ұлттық символика қолданатын сондай бір киім түрлерін шығарсақ. Төрт бес формасын ұсынсақ, қарастыруға болады. Ол жағын да ойланып жатырмын. Дайын болған кезде президентке де, үкіметке де ұсыныспен шығамын.

Азаттық: — Бұл мәселе заң жобасында жоқ қой?

Дархан Кәлетаев: — Жоқ. Жобада бет тұмшалау мәселесі бар. Пәренжеге тыйым салынады. Бұдан бұрын заңда қоғамдық орындарда пәренже кию мәселесі болмаған.

Азаттық: – Заң жобасында дінге байланысты киім кию шектеулері туралы айтқан едіңіз. Ол қандай шектеулер?

Дархан Кәлетаев: — Сақалдың ұзындығына, қара түсті киімге, балақтың қысқалығына байланысты заң жобасы бойынша бұйрық қабылдануы керек. Үш жақты бұйрықты ІІМ, ҰҚК және біз жасаймыз. Осындай инструкция қабылдауымыз керек. Қоғамдық орындарда сырт келбет регламенттеледі.

Азаттық: — Бұл адамның киім кию еркіндігіне шектеу салмай ма?

Дархан Кәлетаев: — Шектемейді. Бет жабудан шығып отыр ғой. Сондай бір ортақ регламент шығарсақ деген ой бар. Жоба дайындалып жатыр.

Азаттық: — Дінге мүлдем қатысы жоқ адамдар да сақал өсіреді ғой.

Дархан Кәлетаев: — Жоба бойынша, регламент зейнеттегі адамдарға, ресми жұмыс істеп жүрген имамдарға қатысты емес. Әлі заң қабылданған жоқ қой. Әлі ойланамыз.

Азаттық: — Жоба бойынша, мемлекеттік қызметкерлер діни ұйымдардың жұмысына араласа алмайды. Бұл шектеу емес пе?

Дархан Кәлетаев: — Жоқ. Мемлекеттік қызметкер жұмыстан тыс уақытта діни ұйымдардың рәсімдеріне қатыса алады. Тек ұйымға мүше, не құрылтайшы болуына тыйым салынған.

Азаттық: — Қазақстан билігі «Қазақстан мұсылмандары» діни басқармасы» атты республикалық діни қауымдастықты, сол сияқты орыс православие шіркеуін ашық қолдайды. Зайырлы мемлекеттің бұлайша анық бір діни қауымдастықты жақтауы қаншалықты конституцияға сәйкес келеді?

Дархан Кәлетаев: — Зайырлы мемлекетпіз, бізде мемлекет діннен бөлек. Қазақстан азаматтарының 70 пайыздан астамы – мұсылман. Осы діни басқарманың (ҚМДБ – ред.) құзіретінде. Меніңше, бұл жерде ешқандай қайшылық жоқ. Зайырлы мемлекет болғанның өзінде де ең басты дінге билік әрқашанда көңілін бөліп отырады.

2011 жылы қазақ халқының діни тұтастығы мен бірлігін сақтап, одан ары нығайту жолында діни сенімге қатысты заңға өзгеріс енгізіліп, жаңа заңның преамбуласында «…халықтың мәдениетінің дамуы мен рухани өмірінде ханафи бағытындағы исламның және православтық христиандықтың тарихи рөлін танитыны» баса аталып көрсетілген болатын. Дегенмен бұл қандай да бір дінге заңмен үстемдік бермейді. Барлық діни бірлестіктер заң алдында бірдей жауапты екеніне назар аударамын.

Азаттық: — Сұхбатыңызға рақмет.