Дін мен дәстүр: Мәуліт мерекесін тойлау

Соңғы жылдары Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының бастамасымен елімізде ұмытылған діни құндылықтарымыздың бірі Пайғамбарымыздың (с.а.с.) туылған күнін атап өту қолға алынып, көптеген игі шаралар ұйымдастырылуда. Өкінішке орай бүйректен сыйрақ шығаруға құмбыл тартып тұратын псевдо-сәләфилер осы жақсы дәстүрге де қарсы шығып, дін қызметкерлері мен дінге пейіл бұрған халқымызды адасушылықпен айыптауда.

Сондықтан қысқаша мәулітті тойлаудың тарихына көз жүгіртіп өтсек. Әсілінде Адамзаттың асылы (с.а.с.) дүниеге келген Рабиул-әууәл – көктем айларының алғашқысы. Бұл қайта жаңарудың белгісі. Пайғамбарымыздың көктемде дүниеге келуі бейнебір қыстан кейін адамзаттың қайта тірілуін көрсеткендей. Ислам тарихында Пайғамбарымыздың Меккедегі туылған үйін «МәулидунНәби» деп атаған. Сонау ерте замандардың өзінде қажылық пен ұмраны өтеуге келгендер Пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктері мен сағыныштарының белгісі ретінде осы үйді зиярат ететін болған. Осыдан-ақ мұсылмандардың Алла елшісіне қатысты нәрсенің бәрін қадір тұтып, мәулітке де ерекше назар аударғанын көреміз.

Тіпті келушілердің саны артқандықтан Аббаси халифасы Харун ар-Рашидтің анасы әл-Хәйзурән (қайтыс болған жылы 790 ж.) Пайғамбарымыздың (с.а.с.) туылған үйін жөндеп, мешітке айналдырған. Сондықтан мәуліт мереке ретінде хижри 2-ғасырда атап өтіле бастаған десек артық айтқандық емес. Ал мәулітті ресми түрде тойлау Фатимилер мемлекетінде Муиз Лидинилләһ билік басына келген кезеңнен (972 ж) басталады. Мәулітті атап өтудің негізінде Пайғамбарға деген сүйіспеншілік жатқаны мәлім. Алғашқы үш ғасырда (сахаба, табиғун, әтбағут-табиғин) мәулітті ресми түрде тойлау әдеті болмаған. Дегенмен сахабалар кезеңінде жыл санауды белгілеуге қатысты айтылған ұсыныстардың ішінде Пайғамбарымыздың туылған күнінің де аталуы, сахабалар арасында осы күннің ерекше болғандығын көрсетсе керек.

Негізінен, діни үкімдер Құран мен хадистен алынады. Ал мәулітті атап өтуге үзілді-кесілді тыйым салған аят немесе хадистің жоқ екені мәлім. Олай болса, мәулітті тойлау «бидғат, харам, адасушылық» деудің ешқандай шариғи негізі жоқ. Қайта, керісінше, ғалымдарымыз Құран аяттары мен хадистерден дәлел келтіре отырып, мәулітті атап өтуге болатындығына бір ауыздан келіскен.

Жоғарыда мәуліттің тарихына қысқаша тоқталып өттік. Жалпы алғанда, мәулітті ең алғаш тойлаған адамзаттың ардақты тұлғасы – хазірет Мұхаммедтің өзі десек, ақиқатты айналып өту болмайды. Өйткені Пайғамбарымыздан дүйсенбі күндері ұстайтын ораза жайлы сұралған кезде ол: «Бұл күні мен дүниеге келдім әрі елші болып жіберілдім немесе бұл күні маған Құран түсті», – деп жауап берген.

Пайғамбарымыз (с.а.с.) жылда бір рет емес, әр дүйсенбі сайын ораза ұстау арқылы туған күнін атап өткен. Кей ғалымдар осыған сүйене отырып, мәулітті атап өтуді ең алғаш бастаған Пайғамбарымыздың өзі дейді. Мұсылман ғалымдары бұған қатысты көптеген дәделдер келтіргендіктен, қысқаша мына бір-екі мәселені айта кетейік. Негізі мәулітті атап өту – әлеуметтік қажеттілік.

Алғашқы үш ғасырда мәулітті ауқымды деңгейде неге тойламаған дегенге келсек, Пайғамбарымыздың нұрлы шуағын көріп өскен бақыт ғасырында Пайғамбарымыздың туған күнін атап өтудің, пайғамбарымызды бір шара арқылы еске түсірудің қажеті жоқ еді. Еске түсіру, ең алдымен, ұмытқандарға немесе ұмыта бастағандар үшін қажет. Сахаба Сағыд ибн Әбу Уаққастың «Біз Пайғамбарымыздың өмірін балаларымызға Құраннан сүре үйрететіндей үйрететін едік» дегеніндей, алғашқы ғасырларда Оның естеліктері халық жадында әлі сол жаңа күйінде жаңғырып тұрған-ды. Ал, атап өтіп, еске алу бір қажеттілікке яки себепке байланысты жасалады. Қазіргі таңда қандай да бір мұсылман елі болмасын

Хақ елшісін (с.а.с.) естеріне алып, жадында ол жайлы мәліметтері мен білімдерін жаңғыртуы үлкен қажеттілік. Әрі халықтың бір жерге жиналып мәулітті атап өтуі Пайғамбарымызға деген сағынышын жаңғыртып, сүйіспеншіліктерін арттыра түседі. Пайғамбарымызды (с.а.с.) еске алу – мұсылман қауымын Алла тағалаға лайықты құл, Оның елшісіне ақыретте мақтан тұтарлық үмбет болдым ба деген ойға жетелеп, мұсылмандығына қайта көз тастауына сеп болары сөзсіз. Мұсылмандардың осындай игі мақсат үшін бір жерге жиналуы араларындағы бауырластықтың күшеюіне де жол ашады. Адамзат баласын жақсылыққа шақыратын мұндай ісшараның пайдалы екені, ал әрбір пайдалы да сауапты іс-әрекетті ислам дінінің қолдайтыны баршамызға мәлім.

Негізінен мәулітті атап өтудің түрлі қайырымдылық шаралардың өтуіне себеп болумен қатар, халықтың жүрегінде Пайғамбарымызға деген сүйіспеншілікті жаңғыртуға да қосар үлесі мол. Мәулітті атап өту – Расулалланы күллі ғаламға рақым ретінде жібергені үшін Аллаға шүкіршіліктің де бір белгісі.

Мәулітті тойлауға болатындығын білдіретін дәлелдердің бірі – мәуліт кештерінде оқылатын мәуліт жырлары. Ал оның негізі алтын ғасырдағы, яғни Пайғамбарымыз бен сахабалар кезіндегі қасидаларға барып тіреледі. Ардақты пайғамбарымыз (с.а.с.) өзін мақтап, мадақ айтқан ақындарға қарсы шықпаған. Тіпті оларға ризашылығын білдіріп, сый-сыяпат беріп отырған. Мысалы, Кағыб ибн Зухәйр «Бәнәт суад» деп аталатын өлеңін Пайғамбарымызға оқығанда ол ерекше толқып, үстіндегі «бүрдә» деп аталатын шапанын шешіп Зухәйрдың иығына жапқан еді. Осыған орай әлгі өлең «Қәсидәтул-бүрдә» деген атпен танымал болып, кейінгі Пайғамбарымызға арнап өлең жазғандарға әсер еткен. Алтын ғасырда Пайғамбарымызды мадақтаған өлеңдердің арасында әлі күнге дейін мұсылмандардың арасында кең тараған, сүйспеншілікке толы туынды – «ТәләалБәдру аләйнә» деп басталатын өлең-жыр.

Міне мұсылмандар арасында мәуліт оқыту алтын ғасырдағы «шуарауннәби», яғни Пайғамбар ақындары деп аталған Кағыб ибн Зуһәйр, Хассан ибн Сәбит, Абдулла ибн Рәуәхалардың Пайғамбарымызды мадақтауы әрі Пайғамбарымыздың оларға қарсылық білдірмеуімен үйлесуде.

Араб әдебиетінде бұл жанр хижра жыл санағы бойынша IV ғасырда шыңына жеткен. Классикалық парсы әдебиетінде болса Хакім Сәнаий, Низами, Фаридуддин Аттар, Ширази, Әмір Хусрау-и Дихлауи және Молда Жами осы жанрда өте жарқын шығармаларын жазған. Өз кезегінде исламды жүрек қалауымен қабылдап, оны өмір салтына айналдырған мұсылман-түркі халықтарында да Пайғамбарға (с.а.с.) сүйіспеншіліктің орны ерекше. Бүның жарқың көрінісі ретінде мұсылман-түркі әдебиетінде Мұхаммед пайғамбарға (с.а.с.) байланысты туындаған әдебиет жанрларын атауға болады. Бұл әдеби шығармалар «Әсма-и-нәби» (ӘзПайғамбардың есімдері),

«Сира» (Пайғамбардың өмірбаяны), «Мәулид», «Мираж-нама», «Муғжиза-и нәби» (Пайғамбардың муғжизалары), «Ғазауат-ы нәби» (Пайғамбар қатысқан соғыстар), «Шапағат-нама», «Қырық хадис», «Жүз хадис», «Мың хадис» сияқты тақырыптар төңірегінде өрбіп дамыды.

Түркі халықтарының Пайғамбарға (с.а.с.) сүйіспеншілігі мен құрмет-ізетінен туындаған әдебиет түрлерінің бірі – нағыт жанры. Нағыт (арабша – на‘т) – бір адамды бойындағы ерекшеліктері мен қасиеттерін мадақтай отырып, сипаттау деген мағынаны білдіреді. Діни әдебиеттегі терминдік мағынасы – әзірет Мұхаммедті

(с.а.с.) мадақтау, мақтау мақсатымен жазылған әдеби шығармалардың жалпылама атауы. Бұл жерде ескере кететін бір жәйт, Әз. Пайғамбардың тысындағы адамдарға арналған жырлар мадақ жырлары деп аталып жатса, тек қана Әз. Пайғамбарға арналған мадақ жырлары “нағыт” (на‘т) деген атқа ие болған. Түркі халықтарындағы бұл жанр бастауын араб әдебиетінен алады. Әз. Мұхаммедтің көзі тірісінде оған арнап мадақ жырлары жазылғандығын жоғарыда атап өткен едік. Тіпті осы нағыт сипатындағы алғашқы өлеңнің ол дүниеге келмей тұрып 7 ғасыр бұрын жазылуы да бұрын-соңды болмаған нәрсе. Йаман патшасы Әбу Кәриб әл-Химиарисол кездегі ғалымдардан Інжіл мен Тәуратта соңғы пайғамбар Әз. Мұхаммедтің (с.а.с.) келетіндігі жайлы жазылғанын естіп, оған мадақ жырын арнаған. Осы пайғамбардың Алланың елшісі екенін, оның кезеңіне дейін өмір сүрсе, оған мойын сұнатынын жазып кеткен. Кейіннен сахаба Әбу Айиуб әл-Әнсаридің қолына келіп жеткен осы хат Әз. Пайғамбарға ұсынылған. Бұл оқиғаны қазақ ақыны Шәді Жәңгірұлы да “Назым сияр шариф” атты кітабының “Табим Хамри оқиғасы” деген бөлімінде қазақ тілінде әсем баяндаған.

Ислам дінін ертеден қабылдаған Қазақ халқы оның жеткізуші пайғамбарын да тануға тырысты. Ислам діні қазақ даласында әл-Фараби, Иассауи, Баласағұни, Бақырғани, Иүгнеки, Хайдар Дулати секілді даналардың кезеңінде нағыз гүлденген дәуірін бастан кешірді. Халқымыздың бұл даналары өз шығармаларын Құран, хадис және ислам мотифтерімен көркемдеп безендірді. Қазақ әдебиетінің алғашқы мұраларына көз жүгіртер болсақ, Әз. Пайғамбарға алғаш мадақ жырын жазған күллі мұсылман-түркі халықтарына ортақ Жүсіп Баласағұн екенін көреміз. Мұсылман-түркі әдебиетінің алғашқы үлгісі болып саналатын “Құтадғу білік” атты кітабы арқылы ол Әз. Мұхаммедті халқына танытып, сүйдіруді мақсат тұтқан. Шығармасын түсінікті болуы үшін жергілікті халықтың тілінде жазған Баласағұни әзірет Пайғамбардың мінезінің көркемдігін, адамзатқа жіберілген шырақ екендігін және үмбетіне деген сүйіспеншілігін айта келе, Пайғамбардың жолының есендікке жеткізетінін тілге тиек етеді. Ол Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарды былай мадақ етеді:

Рахымды ием, пайғамбарын жіберді

Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі.

Түнек түнде шамы болды халықтың,

Саған, жұртқа нұрын шашты ол жарықтың!

Ол құдайдың елшісі, ерім, білгейсің,

Сен, содан соң, тура жолға кіргенсің!

Әз. Мұхаммедтің (с.а.с.) күллі әлемге үлгі-өнеге болатын мінез-құлқын былай деп жырлайды:

Елге деген рахымы ол құдайдың,

Қылығы хош, құлқы түзу, шырайлы.

Жібек мінез, ақылды , әппақ пейілді,

Жаны жомарт, қолы ашық, мейірлі.

Қара жерде, жасыл көкте әзіз-ді,

Оған құрмет берді тәңір жаны ізгі.

Бастаулардың басы еді, оңдысы,

Болды, кейін, пайғамбардың соңғысы!

Жүсіп Баласағұн Әз. Пайғамбардың “Расулулла” (Алланың елшісі), “Хабибулла” (Алланың сүйікті құлы), “Хатемул-әнбия” (пайғамбарлардың соңғысы) деген сыпаттарын халыққа өлең жолдарымен шебер тілде жеткізеді. Әз. Мұхаммедке арналған шығармалардың бәрінің ең басты мақсаты авторлардың пайғамбарға деген сүйіспеншіліктерін паш етуі, халықты сусындату болса, қосалқы мақсатында осы еңбектері арқылы Алланың ырзашылығына бөлену мен Әз. Пайғамбардың шапағатынан үлес алу ниеті жатқандығы анық. Міне осындай ниетін Жүсіп Баласағұн жырында былай білдіреді:

Пейіл бұрдым енді оның жолына

Сүйдім сөзін, сендім ділі оңына.

Иләһи! Менің көңілімді күзеткін,

Қияметте пайғамбермен бір еткін!

Қияметте көрсет толық жүзіңді,

Қолымнан демеп, раббым, өткіз өзімді!.

Ақынның бұл өлең шумақтарынан Пайғамбарымызға деген ыстық ықылас пен терең сүйіспеншілікті көруге болады. «Пейіл бұрдым енді оның жолына» деп Алла елшісінің (с.ғ.с) жолы адамдарды бақытқа жетелейтінін, «Сүйдім сөзін, сендім ділі оңына» дей отырып, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) хадистері мен сүннетін ұстануды халыққа уағыздайды.

Жалпы мұсылман авторлар кез-келген шығармасын жазған кезде “хамдәлә” (Аллаға мадақ) және “салуәлә” (Пайғамбарға салауат) айтып оны мадақ етіп бастап, одан кейін барып негізгі тақырыптарына көшкен. Осылайша “хамдәлә” мен “салуәлә” мұсылман мәдениетінің символына айналып кеткен. ХІІ ғасыр қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Ахмет Иүгінеки де осы дәстүрді ұстанып, “Ақиқат сыйы” атты кітабының “салуәлә” бөлімінде хазірет Мұхаммедке деген сүйіспеншілігін былай жеткізеді:

«Ақыл-ойыңа салып, сөзімді аңда.

Ол (Мұхаммед) – тумысынан игі, адамдардың бақыттысы.

(Бүкіл) жаратылғандардың ішінде оған тең келетін (ешкім) жоқ.

(Өзге) пайғамбарлар жарқын жүз (сияқты болса),

Бұл – ол жүзге (жарасып тұрған) көз.

Яки олар – қызыл (шырайлы) бет, ал ол бетке (көрік беретін) мең.

Оны мадақтағанда тілімнің дәмі кіреді.

Оны еске алғанда шекер мен бал (жегендей болады).

Бүгін менен сәлем жетсін, ол ертең

Қол ұшын берушіме қам жегізсін».

Одан кейінгі дәуірде жалпы түркі халықтары, әсіресе қазақ даласында Исламның таралып, жүрек төрінен орын алуыға сүбелі үлес қосқан Ахмет Иассауи бабамыздың «Диуани хикмет» атты шығармасы бейнебір мадақ жыры іспетті. Әрбір парағында әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) деген терең махаббатты көруте болады. Ол Адамзаттың асылын: «Нур-ы Худа (Алланың нұры), дост-ы Худа (Алланың досы), дүруд-ы Худа (Алланың дұғасы, мақтауы, сәлемі), уирд-і Худа (Алланың зікірі), сәйидул-мурсәлин (пайғамбарлардың мырзасы), хатәмул-әнбия (пайғамбарлардың соңғысы), рахмәтән лил-аләмин (әлемдерге рақым), фахры аләм (әлемнің мақтанышы), туба-и қабу қәусәйн (каб кәусәйн туба ағашы), қамару бағы кәунәйн (кәунәйн бақшасының айы), Һади әл-мудиллин (адасқандарға жол көрсетушісі), муқаддәмі әнбия (пайғамбарлардың алдыңғысы), хабибы Халық (Жаратушының сүйіктісі), хуласа-и халайық (жаратылғандардың негізі), асылы усуды аләм (әлемнің асылы)» деп керемет сипаттайды.

Бертін келе қазақ даласында ислам дінінің орныққан шағында Қазақ әдебиетінде Абай атамыз бастаған көштің де жоғарыда аталған бабаларымыздың Әз. Пайғамбарға деген сүйіспеншілік дариясына шомылып, солардың сара жолымен жүріп, дәстүрін жалғастырғандығын көреміз. Қазақтың қамын жеп, жоғын жоқтаған ұлы Абай, халқының өз дәуіріндегі мәдени дамудан жырақ қалмауы үшін білім мен ғылымды уағыздады. Сонымен бірге заманауй ағымға сай өз дәстүрі мен дінін сақтап қалудың маңызын терең түсінген ойшыл:

«Алла мінсіз, әуелден пайғамбар хақ,

Мүмін болсаң үйреніп, сен де ұқсап бақ» немесе: «Алланың, пайғамбардың жолындамыз» деп, хақ Пайғамбардан үлгі алуды насихаттайды. “Сен де ұқсап бақ” деу арқылы Пайғамбарымыздың бойындағы адамдық асыл қасиеттерді нұсқауда.

Бұл да болса Абайдың әзірет Пайғамбарды жете танып, сүйе білгендігінің айқын көрсеткіші. Абай Құнанбаев, өзінің ақылға толы “Қара сөздерін” әзірет Мұхаммедтің хадистерімен көркемдей білген. «Шапағат шамшырағы – әзірет Мұхаммед» атты кітабымызда бұған қатысты көптеген мысалдар бергендіктен бәрін айтып жатпай-ақ, Кеңес одағының жасаған қаншама қыспағына, қудалауына қарамастан халықтың жүрегінен өшпеген Пайғамбарға деген сүйіспеншілікті паш еткен Мұқағали ақынның:

Сатпаймын, сатқан емен дінімді мен,

Өлмейтін, өшпейтұғын күнін білем.

Таппайтын күнде тыным, түнде тыным

Мұсылман Мұхаммедтің үмбетімін.

Мұхаммедтің үмбеті мұсылманмын

Пайғамбарым қолдайды қысылған күн.

Алсын тағалам ант етем, ант етемін

Алла есімін есімнен шығарған күн, – деген өлең шумақтарымен сөздерімізді түйіндей кетейік.

Мәуліт айы күллі ғаламға рақым ретінде жіберілген, өмір бойы «үмбетім, үмбетім» деп өткен сүйікті елшінің дүние есігін айқара ашып, адамзатқа шуақ сыйлаған айы. Бұл айда Пайғамбарымызға көбірек салауат айтып, сәлем жолдаудың берер пайдасы шаш етектен. Пайғамбарымызға (с.а.с.) салауат айтып, сәлем жолдауға қатысты Құранда «Ахзаб» сүресінің 36-аятында Алла тағала: «Шынында да Алла мен Оның періштелері Пайғамбарға салауат жолдайды. Әй, иман келтіргендер, сендерде оған оған шын жүректен салауат айтып, сәлем жолдаңдар!» деп бұйыруда. Пайғамбарымыз да өзіне салауат айтудың маңыздылығын:«Қиямет күнінде маған ең жақын болатын кісі – ең көп салауат айтқан адам» деп білдерген. Міне осындай діни тағылымдарды жақсы білген халқымыз мәулітті Пайғамбарға деген сүйіспеншіліктерін жеткізудің таптырмас мүмкіндігі деп білген.

Жалпы, қоғамдық ақыл-ойға ықпал еткен ақындар өз кезеңіндегі халықтың жүрек үніне аудармашы болған. Қазақ халқының Пайғамбарға (с.а.с.) сүйіспеншілігі мен құрметін халық ауыз әдебиетінен де көруге болады. Мақал-мәтелдерде хадистердің қолданылуы көптеген әдет-ғұрыптардың Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетінен туындағанының айғағы. әзірет Пайғамбардың (с.а.с.) атының баталарда қосылып айтылуы осы сүйіспеншіліктің белгісі. Тіпті, халқымызда Мұхаммед, Ахмет, Мүстафа, Нұрмұхаммед, Махмұд, Махамбет, Мәмет, Мұқаш, Мұқағали (Мұхаммед-Әли) т.б. сияқты есімдердің көптеп кездесіп жатуы – сәбилерін адамзаттың ардақтысы, Алланың сүйікті құлы әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) ұқсасын, соның жолымен жүріп, ақыретте шапағатынан үлес алсын деген арманнан туындаған жүректің пәк тілегінің айқын көрінісі екені айдан анық.

материал «Қазақ салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының

ислам шариғатымен үйлесімі» кітабынан алынды,

ummet.kz