«Абай мұрасы – біздің ұлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылық»
ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы заңының 1-бап, 1-тармағында «Жастар – Қазақстан Республикасының он төрт жастан жиырма тоғыз жасқа дейінгі азаматтары» деп көрсетілген.
ҚР статистика агенттігінің мәліметтеріне сүйенетін болсақ, 2018 жылы жастар саны (14-29 жас) 3 900 834 адамды немесе халықтың жалпы санының 21,5% құрады, оның ішінде қалада 2 204,8 мың адам (56,5%) және ауылда 1 696,0 мың адам (43,5%) тұрады.
Енді осы жастарды жас ерекшеліктеріне қарай бөліп қарастырып көрейік. 14 – 17 жастағы жас өспірім мектеп жасындағы оқушылар. Олар қалай оқып, не істеп жүр, бос уақыттарын қайтып өткізуде? Өкінішке орай, Абайдың «Артық білім кітапта», - дегініндей, көпшілігі кітапханаларда емес, интернет клубтарда, спорт кешендерінде емес, ойық-сауық орталықтарында т.б. жүргенін көреміз. Бұл жерде кінәлі кім деген заңды сұрақ туары даусыз. Сөзіміз дәлелді болу үшін, қазақтың мағдайына біткен біртуар данышпан ұлы ақын Абай атамыздың отыз сегізінші сөзінінен үзінді келтірелік:
«Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысынан болады, қалмыс өзгелерінің бәрі жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады. Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат дәфғы мұзарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады. Болмаса жоқ, ең болмаса шала. Оның үшін көбінесе балаларды жасында ата-аналары қиянатшылыққа салындырып алады, соңынан моллаға берген болады, я ол балалары өздері барған болады - ешбір бәһра болмайды».Яғни, тікелей әсер ететін ата-ана, одан қала берді білімі мен тәрбиесі қатар жүретін ұстаздардың әсері болатынын түсіндік.
Енді Абай осы қара сөзін өз өмір тәжірибесінен алғанын көреміз. Олай дейтініміз, сегіз жасында Абай ауыл молдасы Ғабитханнан үш жылдай оқып, мұсылманша сауат ашады. Он бір жасында оны әкесі Семей қаласында Ғабдул Жаппар деген татар молдасына беріп, көп ұзамай одан шығарып, Ахмет Риза медресесінде Қамариддин атты ұстазға үш жыл оқуға береді. Содан он бес жасқа келгенде әкесі Құнанбай Абайды үйлендіріп, он алты жасында әке атанып, жиырма бір жасында болыс болған. Буыны қатпаған Абайды әкесі Құнанбай ең алғаш мұсылманша сауат ашу үшін оқуға бергендігі, оның тәрбиенің басы – имандылықта екенін анық білген.
Қазіргінің жастары төл тарихымызды, әдебиетімізді білмейді, білейін деген ниеті де жоқ, не білейін деп те оқымайды, оқыса түсініп парқына жетпейді, түсінгеннің өзінде бойына сіңіріп, аталарындай болмаса да ұқсап бағу жоқ.
Қара басынан ұлт мүддесін жоғары қойған халқымыздың біртуар перзенті Ахмет Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінде: «Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та, билік те, халықтық та оқумен түзеледі... Қазақ ішіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде, оқу ісімен түзеледі.
Балам деген жұрты болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын. Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы. Мойындағы борышты білу – білім ісі, борышты төлеу – адамшылық ісі.
Бір нәрсені істегенде, сол істі істей білетін адам істесе, шапшаң да, жақсы да істейді. Бұл жалғыз қол ісі емес. Ми ісінде де солай...
Бұл күндегі үлкендердің көбі біздің жаңалық ісімізді жатырқап, жаңалық пікірімізді түсінбей, айтқанымызды тыңдамай, істегенімізге қосылмай отыр. Олар өтіп, кейінгі жастардың да заманы жетер. Жаңалыққа жастар мойнын бұрып, қайырылар, қалық түзелуінің үміті – жастарда. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі – бәрінен бұрын ескіріп, бәрінен жоғары қойылатын жұмыс». Міне, Алаш зиялысы да адамға ең алғаш білім керектігін, ол білімді жұрт деп отырғаны ата-ана, ұстаз екендігі, «Балам деген жұрты болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын» депотырғаны сол. Сол кезде бала елім деп, жерім деп өседі. Пайғамбарымыз (с.а.у) «Адамдардың ең жақсысы – өзгелерге пайдасы тигені», - деген.
Кейінгі жас ерекшілік 18 бен 35 жас. Абай жиырма бір жасында болған болыстығын арада үзілістермен, шамамен 35 жасына дейін жалғастырған. Енді біздің заманымызға тура келгендей, жоғарғы оқу орнында төрт-бес жыл, екі жыл магистратура, докторантура, осы аралықтарда үйленуі бар (бәрі бірдей емес, әрине), жалпы алғанда 18 жастан 35 жас аралығында болатын дүниелер. Осы аталған заманның талаптарына қарай "ҚР мемлекеттік жастар саясаты туралы" заңына өзгерістер еңгізіп, жиырма тоғыз жас, отыз бес жасқа ұзартылған еді. Мағжан Жұмабаев та осы жастағы жастарға сенген болу керек «Мен жастарға сенемін» атты өлең жолдарында «Жаннан қымбат оларға ар», «Иман күштi оларда», «Алаш айбынды ұраны, Қасиеттi құраны, Алаштың олар құрбаны» деген тіркестер келеді. Осы Мағжан айтқан қасиеттерді бүгінгі жастардың бойынан таба аламыз ба?! Жастардың бәріне бірдей топырақ шашпаймыз әрине. Баршылық, бірақ басым көпшілігі Абай айтқандай:
Ақыр заман жастары,
Қосылмас еш бастары.
Біріне бірі қастыққа,
Қойнына тыққан тастары
Саудасы – ар мен иманы,
Қайрат жоқ бойын тыйғалы.
Еңбекпен етті ауыртпай,
Құр тілменен жиғаны.
Өнімсіз іске шеп-шебер,
Майданға түспей несі өнер?
Сиырша тойса мас болып,
Өреге келіп сүйкенер.
Күлмендеп келер көздері,
Қалжыңбас келер өздері
Кекектеп секек етем деп,
Шошқа туар сөздері – деп, қазіргі заман жастарын айтқандай-ақ.
Тоқсан ауыз сөзіміздің, тобықтай түйінін Абай айтпақшы, «Көп сөйлеп созбайын, әдептен озбайын» дей отырып, Қасиетті Құранымызда «Білмесеңдер, білім иелерінен сұраңдар» деп айтылғандай, жоғарыдағы айтылған ұлт болашағы үшін жанын пида еткен жандардың өсиет сөздерін оқып, өмірімізге жолбасшы етуіміз қажет. Ел болашағы – жастар болса, ел, жұрт болып тәрбиеге шынайы көңіл бөлейік. Жастарымыздың тәрбие мен білімнен қалыс қалғаны имандылықтың алыс болғаны, Абай мен жастардың арасында байланыстың үзілгендігі, оқымағындығы. Егер жастарымыз үшін ұлттық құндылықтар, яғни төл дәстүрлі дініміз, тіліміз, әдебиетіміз, тарихымыз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз ескінің қалдығы болса, онда...
Атымды адам қойған соң,
Қайтып надан болайын?
Халқым надан болған соң,
Қайдан барып оңайын? – ның кейпін киіп қалмайық, ағайын...
Аллаберген Аман
