Сүннетті жоққа шығару бүлігінің шығатынын Пайғамбарымыз (с.а.у.) сонау он төрт ғасыр бұрын мұғжиза ретінде хабар беріп кеткен. Алла елшісі (с.а.у.): «Маған Құран және тағы да сондайы (сүннет) берілді. Жақында қарны тоқ, күрсісіне жантайған біреу «Сендерге Құран жеткілікті. Ол жерде не халал болса, соны халал деп біліңдер. Ал не харам болса оны да солай қабылдаңдар» дейді.
(Сосын пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деп сөзін жалғастырды:) Алла елшісінің харам еткені де Алла Тағаланың харам еткеніндей екенін ұмытпаңдар». Пайғамбарымыз бұл хадисінде Алла тарапынан өзіне Құранның жанында хадистің берілгендігін білдірумен қатар көп ұзамай қарны тоқ, жұмсақ орынға жантайып жатып, дүниенің рахатын іздеген құлшылыққа құлықсыз адамдардың хадиске қарсы шығатынын алдын ала қалайша дөп басып суреттеген?! Шынында да, хадиске қарсы шыққан адамдардың көбі құлшылыққа құлықсыз, нәпсілерінің жетегіне ерген адамдар екенін білеміз. Себебі, бес уақыт намаз оқиын десе, нәпсілеріне ауыр. Оқымайын десе, Алла елшісінің бес уақыт намаз оқудың парыздығы мен оны оқымаудың күнәсі айтылған хадистері тұр. Осыдан келіп намаздың бес уақыт екенін, рәкат сандарын нақтылап айтқан Алла елшісінің хадистерін жоққа шығарады да, Құранда айтылған намазды тілдік мағынасына сүйеніп «жай мінәжат етіп, дұға жасау» деп, нәпсілерінің қалауларына қарай тәпсірлейді. Тіпті олардың кейбіреуі Құранның: «....Араққа жақындамаңдар» деген мағынадағы аятын былай ысырып қойып, «Не айтқандарыңды білмейтіндей мас күйде намазға жақындамаңдар» делінген үкімі мәнсұх аятты мас болмайтындай ішуге боладыға тәпсірлеп, Алла елшісінің «Барша мас қылатын нәрсе араққа жатады. Ал арақтың азы да, көбі де харам» деген хадистерін жоққа шығарады. Бүкіл ислам үмбетінің «Әйелдерге мәһірін беріп, некелесіңдер» деп түсінген Құран аяттарын «әйелдерге ақыларын беріп қосылыңдар» дегендей мағынада теріс тәпсірлейді. Сосын бөгде әйелмен ақшасын төлеп уақытша некелесіп, ойнас жасауға боладыға келтіріп, уақытша некелесудің анық харамдығын білдірген хадистерді жоққа шығару арқылы харамнан жол табуға тырысады. Тағысын тағы...
Ислам тарихында жүйелі түрде болмаса да, Алла елшісінің сүннетіне қарсы шығу әрекеті сахабалар заманында орын алғанын байқаймыз. Оған Имран ибн Хусайнның (р.а.) басынан өткен мына бір оқиға дәлел:
Имран ибн Хусайынның жанында хадистер негізінде шапағат мәселесі сөз болып жатыр еді. Сонда отырған бір кісі: «Уа, Әбу Нүжәйд! Сіз бізге хадистерді түсіндіріп жатырсыз. Бірақ біз бұған байланысты Құраннан бір негіз таппадық», – деді. Сонда Имран ашуланған күйде әлгі кісіге былай деді:
– «Сен Құранды оқыдың ба?».
– «Иә».
– «Ендеше, Құранда құптан намазының төрт рәкат, ақшам намазының үш рәкат, таң намазының екі рәкат, бесін мен екінді намаздарының төрт рәкат екенін көрдің бе?».
– «Жоқ».
– «Онда мұны сендер қайдан алдыңдар? Сендер оны бізден, ал біз болсақ Алла елшісінен алдық емес пе?! Жарайды, Құраннан қырық дирһамға бір дирһам, мынанша қойға бір қой, мынанша түйеге бір түйе зекет берілетінін оқыдың ба?».
– «Жоқ».
– «Ендеше, оны қайдан алдыңдар? Біз оны пайғамбардан, ал сендер бізден алдыңдар емес пе?! Құранның «Қағбаны тауап жасаңдар» деген аятын оқыдыңдар ғой. Ал енді сол Құранда «Қағбаны жеті рет тауап жасаңдар, Ираһим мақамының артында екі ракат намаз оқыңдар» дегенді көрдіңдер ме? (әрине жоқ!) Ендеше, сендер оны кімнен үйрендіңдер? Сендер оны бізден, ал біз болсақ, Алла елшісінен үйрендік емес пе?
– «Әлбетте».
– ...Алла Тағаланың Құранда: «Алла елшісі сендерге нені алып келсе, соны алыңдар, ал неден тыйса, одан тыйылыңдар» дегенін естімедің бе? Сосын Имран тағы да былай деді: «Біз Алла елшісінен сендер білмейтін талай нәрселерді үйрендік»...
Басқа риуаятта әлгі адам осы әңгімеден кейін Имранға: «Менің көзімді ашқаның сияқты Алла да сенің көсегеңді көгертсін» деп игі дұғасын жасағаны айтылады. Оның бұлай дұға жасауына қарағанда, ол хадистерге білместікпен қарсы шыққан болатын.
Сахабаларды көзі көрген кейінгі буын табиғиндер кезінде де хадиске қарсы шыққан адамдарды кездестіреміз. Мұттариф ибн Абдуллаға бір кісі: «Бізге хадисті айта бермеңдер. Тек қана Құранда бар нәрселерді айтыңдар» деді. Мұттариф оған: «Аллаға ант етейін, біз хадистерді Құранның орнына айтып жатқан жоқпыз. Хадистерді айтудағы мақсатымыз Құранды бізден де жақсы түсінген Алла елшісінің сөзін баяндау» – деп, пайғамбарымыздың хадистерінің Құранды түсіндіру үшін айтылатындығын білдірген.
Әбу Ханифаға Куфалық біреу: «Бізге хадис оқыма» деп қарсылық білдіргенде, Имам Ағзамның: «Егер сүннет болмағанда ешқайсымыз Құранды дұрыс түсінбес едік» деген жауабы хадиске қарсы шығу оқиғасының табиғиндер дәуіріндегі тағы бір көрінісі.
Сүннетті жоққа шығару бүлігі жүйелі түрде алғаш рет Һижри екінші ғасырдың басында пайда болған. Бұл бүліктің артында харижилар мен мұғтазила секілді ағымдар тұрды.
Үшінші халифа Осман ибн Аффанды бүлікшілер өлтіргеннен кейін Али (р.а.) мен Муғауия (р.а.) арасында келіспеушілік орын алды. Тіпті, Әли мен қарсыластарының арасында Сыффын және Жәмал соғыстары да болды. Бұл соғыстардан кейін Али мен Мұғауия «төрелік» (тахким) жолымен бітімге келген болатын. Осы төрелік пен бітімге қарсы шыққан топ Харижилар болатын. Олар бұл төрелік пен бітімді қабылдаған барлық сахабаларды кәпір санап, Алидің де Мұғауияның да жақтастарынан бөлініп шыққандығы үшін «Хауариж» делінді. Хауариж арабшада «бөлініп шығушылар» дегенді білдіреді. Харижилар сахабаларды кәпір санағандықтан, олардың риуаят еткен хадистерінен бас тартты. Тіпті өздерінен өзгеше ойлайтын мұсылмандарды өлтіруге болады деген пікірде болды. Харижилардың осы тәрізді басқа да жаңсақ пікірлерінің одан әрі жайылуына және Құран аяттарын қалауларынша қате тәпсірлеулеріне ха-дистер бөгет болғандықтан, олар сүннетті жоққа шығаруға кірісті. Харижиттердің кейбіреуі барлық хадистерді жоқ-қа шығарса, енді бір тобы өздерінің пікірлеріне қайшы келетін хадистерді терістеді.
Ислам дінінің қанат жаюымен бірге әр түрлі сенімдегі адамдар мен түрлі пәлсапалық пікірлер мұсылмандар арасына кіре бастады. Осы кезде «Мұғтазила» атты ағым грек философиясының ықпалына жалаң ақылмен қарсы тұруға тырысты. Сөйтіп ислам негіздері мен ұстанымдарын өздерінің жалаң ақылдарына сай жорамалдауға кірісті. Нәтижесінде, харижилер секілді бұл топ та өздерінің жаңсақ жорамалдарына сай емес хадистерді жоққа шығаруға мәжбүр болды.
Ислам ғұламаларының қажырлы еңбегінің арқасында Харижилар мен Мұғтазила секілді сүннетті жоққа шығаратын топтардың ықпалы азайып, бүліктің беті қайтарылды. Хадис ғұламаларының хадистердің сахихы мен әлсізін, ақиқаты мен жалғанын ажырататын «хадис ғылымының» дамуы нәтижесінде хадиске деген күмән сейіліп, өз мүдделеріне сай етіп хадистерді ойдан шығарып, таратуға тырысқан кейбір топтардың беті ашылды. Ислам әлемінде хадисті жоққа шығару бүлігі осы жерде тоқтап, ХІХ ғасырдың орта шенінде батыс шығыстанушыларының, басқаша айтсақ, ориенталистердің қоздыруымен қайта бас көтерді.
Әуелі ориенталистердің кімдер екеніне тоқтала кетейік. Ориентализм – шығыстану ілімі. Ал «ориенталистер» деп шығыстың, әсіресе мұсылмандардың тілін, әдебиетін, мәдениетін және сенімдері мен дінін зерттейтін батыстың ғалымдарын айтады. Бәрімізге белгілі батыс исламға деген дұшпандығын түрлі тәсілдермен жүзеге асырып отырды. Кешегі Ислам әлеміне бірнеше қайтара жасалған «кресшілер жорығы» сәтсіз аяқталғаннан кейін олар ислам дінінің негізгі құндылықтарына, мәдениеті мен тарихына тіл тигізіп, бұрмаланған ғылыми негізде шабуыл жасауға көшті. «Әл-муслимун» газетінің ұйымдастыруымен өткен сүннетке байланысты дөңгелек үстөлде баяндама жасаған проф. Абдул-Жәлил баяндамасының бір жерінде былай дейді: «Ислам үмбеті бүгінде он үшінші ғасырдағы қым-қиғаш қиын жағдайға тағы да тап болып отыр. Өйткені ғасырларда мұсылмандарға қарсы бір жақтан кресшілер жорығы жүрсе, екінші жақтан монғолдар шабуыл жасаған болатын. Бірақ мұсылмандардың табандылығының арқасында монғолдар жеңіліс та-уып, христиандардың шабуылы тойтарылып, олар өз елдеріне қайтты. Алайда кресшілер жорығы мұнымен аяқталған жоқ. Томас Аквин сынды бірқатар адамдар мұсылмандарға қарсы ең әсерлі соғыстың қарумен емес, идеологиямен болуы керектігін ұсынды. Міне осы уақыттан бері батыс тарапынан мұсылмандарға қарсы сипаты мен тәсілі өзгеше «кресшілер жорығы» басталды. Барлық ислами құндылықтарға көлеңке түсіріп, мұсылмандардың діндеріне деген сенімін әлсіретіп, күмән салу үшін қолдарынан келгенін істеп бағуда. Бұлар тек қана сүннетке емес, Құранға да күмән туғызу үшін бар күштерін салуда».
Ориенталистер ең әуелі, Исламның негізгі қайнар көзі Құранның айналасында әр түрлі күдікті ойлар шығарып, мұсылмандардың санасын улап, имандарын әлсіретуге әрекет жасады. Бұл зымиян пиғылдарынан пайда таппаған олар енді Құранды хадис арқылы жоқ етуге кірісті. Себебі, Құранның қате тәпсірленуіне Алла елшісінің сахих хадистері бөгет екенін олар жақсы білді. Бұл ақиқатты бұрын христиан болып, кейінен 1926 жылы мұсылмандықты қабылдаған Австриалық ғалым Леопольд Вейсс (Мұхаммед Әсад) ориенталистерге жауап ретінде былай дейді: «Сүннет біздің он үш ғасыр бойы өркендеуімізді түсінудің негізгі кілті еді. Ендеше, қазіргі таңдағы кері кетуімізді түсінудің де негізгі кілтін неге сүннеттен іздемеске?».
«Алла елшісінің сүннетін жүзеге асыру – Исламды және оның өркендеуін қорғау деген сөз. Ал сүннетті жоққа шығару болса, Исламның ыдырап, жоғалуы болмақ. Сүннет исламды көтеріп тұрған оның болат қаңқасы еді. Сен кез келген ғимаратты ұстап тұрған оның қаңқасын құлатсаң, сол ғимараттың быт-шыт боп құлауына таң қалмайсың ғой».
Иә, шындығында да ориенталистердің негізгі мақсаты хадис арқылы Исламды құлату еді. Осы ойын жасырмаған Рейнхард Плетер Доузи (1820-1883) атты ориенталист былай дейді: «..Хадистер істен шығарылған уақытта бес уақыт намаз екі уақытқа қысқарады, (арнайы шарттар арқылы төрт әйел алуға рұқсат) жалғыз әйелге шектеліп, әйелдердің орамалы парыздығын жоғалтады».
Хадис ғылымымен алғаш айналысқан ориенталист – австриялық док. Алоис Спренгер (1813-1893). Үндістанға жіберілген Спренгер Делиде құрылған «Ислам ғылымдары» факультетінің деканы болды. Хадистер-дің басым көпшілігінің ойдан шығарылғандығын және хадистерге байланысты алғаш күдік салған ориенталист осы. Спренгердің ізімен жүрген Рейнхард Плетер Доузи (1820-1883) атты ориенталист хадистерге байланысты күмәнді пікірлерін «Essai sur l Histore de-Islamise» атты еңбегі арқылы білдірді. Кейіннен германиялық Джордж Вилл Дэвид Самуэль, британдық Марголиус (1885-1940), франциялық П. Генри Лэмменс (1862-1937) және белгиялық еврей Игнац Голдзихер (ө.1921) сынды бірқатар ориенталистер сүннетті жоққа шығару мақсатында өздерінше ғылыми еңбектер жазды. Еңбектерінде ғылыми бұрмалауды да шебер жүзеге асырып отырды. Мысалы, Игнац Голдзихер сахабалардың Құранда Алла тарапынан «Ансарлар мен Мүһажирлердің алғашқылары мен Алланы көріп тұрғандай, тіпті болмаса, Алла оларды көріп тұрғандай сеніммен олардың арттарынан ергендерден Алла разы болды әрі олар да Алладан разы болды. Оларға мәңгілік тұрақтайтын астынан ағып жатқан өзені бар жұмақ әзірледі» деп арнайы аят арқылы мақталғанына қарамастан «сахабалар хадистерді ойдан шығарып, Мұхаммедтің атынан риуаят еткен» деп, оларға жала жапқан.
Сондай-ақ, Голдзихер хадистерді ресми түрде жинақтап, қағазға түсіргендердің бірі Зүһридің сөздерін бұрмалаудан да тайынбаған. Хадистерді жадында жақсы сақтап, Алла елшісінің сүннеттеріне барынша қызығушылық танытып жүрген ғалым Зүһриге Әмәуи билігі тарапынан ресми түрде хадистерді қағазға түсіріп, жинақтау ісі міндеттеледі. Осыған байланысты Зүһридің: «Әмәуи басшылары бізді хадистерді жазуға мәжбүрледі» деген сөзін «Әмәуи басшылары бізді хадисті ойдан шығарып жазуға мәжбүрледі» деп бұрмалап аударған. Хадистермен айналысып жүрген ғылым адамын сүннетті қағазға түсіруге мәжбүрлеп міндеттеу бір бөлек те, оны ойдан шығарып жазуға мәжбүрлеу мүлдем бөлек нәрсе екенін көкірегі таза әркімнің айыратыны анық. Хадистерді қорғап үлкен еңбек жазған әрі ориенталистердің қасақана бұрмалаулары мен дінді бұзу мақсатында біржақты жасаған зерттеулерінің бетін ашып берген ислам ғалымы Мұстафа Сибағи Голдзиһердің жоғарыда көрсетілген бұрмалауын Шахт атты ориенталиске көрсеткендігі жайлы мына бір оқиғаны келтіре кетуді жөн көрдік. Ол былай дейді: «Голландияның Лейден университетінде, ислам ақиқаттарын бұрмалап, оған жала жабуда Голдзиһердің ізін жалғаған ориенталист еврей Шахтпен жолықтым. Оған Голдзиһердің қателіктерін және кітаптарымызды әдейі бұрмалағандығын айттым. Баста мұны қабылдағысы келмеді. Бірақ мен Голдзиһердің сүннет тарихына байланысты жазған кітабынан мысалдар келтіре отырып, Зүһридің «Әмәуи басшылары бізді хадис жазуға мәжбүрледі» деген сөзін «Әмәуи басшылары бізді хадисті ойдан шығарып, жазуға мәжбүрледі» деп қалай бұрмалағандығын айттым. Алғашқыда таңырқады. Сосын кітапханасынан Голдзиһердің кітабын алып қарап, маған «дұрыс айтасың», Голдзиһер бұл жерде қателескен екен,»-деді. Мен оған: «Бұл тек «қателік» пе?»-дедім. Ол ашуланып: «Неліктен бірден жаман ойлайсыңдар?»-деді. Мен әңгімені Зүһридің Әмауилер патшасы Абдул-Мәликпен болған байланысына қатысты Голдзиһердің зерттеуіне қарай ойыстырдым. Сөйтіп мен оған Голдзиһердің пікірлерінің қате екенін әшкерелейтін тарихи шындықтарды көрсетіп бердім. Арамыздағы бұл тақырыптағы пікірталастан кейін Шахт: «Бұл жерде де Голдзиһер қателескен екен. Ғұламалар да қателеседі ғой!», – деді. Мен оған: «Голдзиһер – ғылыми тұжырымдарын тарихи уақиғаларға негіздейтін батыс шығыстану мектебінің негізін салушы тұлға. Бірақ сөйте тұра неліктен Зүһри туралы тұжырым жасағанда осы ұстанымынан айныған? Ол қалай ғана «Зүһри патша Абдул Мәликке жағу үшін Ибн Зүбәйрге қарсылық ретінде әл-Ақса мешітінің қасиеттілігіне байланысты хадисті ойдан шығарған» деп айта алады. Ал шындығында, Зүһри Ибн Зүбайр қайтыс болғаннан жеті жылдан кейін ғана Абдул-Мәликпен кездесті емес пе?», – дедім. Осы жерді Шахттың беті қызарып кетті де, қолдарын уқалай бастады. Түрінен ызасы мен сасқаны көрініп тұр. Мен оған сенің «қателік» деп қана қарастырған осындай мәселелер алдыңғы ғасырда кең тарап, бір ориенталистен екінші бір орианталиске тарихи ақиқат ретінде жетіп отырды. Біз мұсылмандар бұлардың бәрін кітаптың авторлары дүниеден өткеннен кейін ғана біліп отырмыз. Алайда осы «қателіктеріңізге» байланысты айтар ескертулерімізді сіздердің хадиске байланысты жаңсақ пікірлеріңіз ғылыми шындық ретінде қабылданбай тұрғанда, өздеріңіз тірі кезде дұрыстап қарап, нәтиже шығарсаңыздар», – деп онымен болған әңгімемді аяқтадым».
Голдзиһер сынды хадисті жоққа шығарған батыс шығыстанушыларының барлық дәйектері мен пікірлеріне, бұрмалаулары мен уәждеріне Мұстафа Сибағидың «Сүннет және оның ислам шариғатындағы орны», әл-Маудудидің «Сүннеттің шариғаттағы орны», Мұхаммад Ажжаж әл-Хатибтің «Жазылып, жинақталғанға дейінгі сүннет», Махмуд Мұхаммед Мазруғаның «Алла елшісінің сүннетіне қатысты Құраншылардың күмәндары», Мұхаммед Лұқман әс-Сәлафидің «Сүннеттің шариғатта дәлел болуы мен оның исламдағы орны және оны жоққа шығарушыларға жауап» сынды еңбектерінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты жауап берілген.
Ориенталистердің уәждері мен ғылыми бұрмалау-лары мен біржақты дұшпандық зерттеулеріне алданып, соларға ерген бірқатар мұсылмандар да болды. Хадисті жоққа шығару XIX ғасырдың соңында Үндістанда бас көтере бастады. Үндістан ол кезде ағылшындардың отары болатын. Үндістанды мекендейтін ислам дінін ұстанбайтын барлық тайпалар мен ұлт өкілдері ағылшындарға бас иді. Ал мұсылмандар ағылшындарға бас имек былай тұрсын, бірнеше рет оларға қарсы қарулы көтеріліс ұйымдастырды. Бұл көтерілістердің ең әйгілісі 1857 жылы болды.
Мұсылмандарды күшпен бағындыруға шамалары келмеген ағылшындар енді олардың күшін ыдыратып, ынтымақтарын іріту үшін араларына түрлі бүлік кіргізуді жоспарлады. Әуелде кейбір атақ-мансапқа, ақша мен дүниеге жақын адамдарды тәрбиелеп, оларды халық арасында танымал етті. Сөзі тыңдалып, айналасына адам жиналатын жағдайға келгеннен кейін кезекті жоспарларын жүзеге асырып отырды. Содан барып Үндістанда өзін «пайғамбармын» деп «Ахмадия» ағымын құрған Мырза Ғұлам Ахмед, Пайғамбарды сүйгенін айтып, оған Аллаға тән сипаттарды таңған Ахмед Рида Хан сындылар мен өзін жаңа ғасырдың мүжәддиді санайтын хадистерді жоққа шығарушы – Сайд Ахмад Хан тәрізді ғалымсымақтар пайда болды. Артынша «Умматун муслиматун» ұйымын құрған Абдуллаһ Шакралуай, Ахмад әд-Дин әл-Амритсири, Ғұлам Ахмад Пәруиз секілді адамдар да өздерінің хадисті жоққа шығаруға байланысты пікірлерін халық арасында жаюға тырысты. Бұлардың ішіндегі ең ықпалдысы – Ғұлам Ахмад Пәруиз. Ол өзінің «Әһлус-зикр уәл-Құран» деген ұйымын құрды. Бірақ оның ықпалы мұсылман ғалымдарының берген жауаптары арқылы әлсіреп, жамағаты ыдырады. Үндістаннан Пакистан бөлінген уақытта сүннетті жоққа шығару бүлігі «Паруизшылар» деген атпен Пакистанға бірге ере барды. Бірақ ислам ғұламалары олардың бүлігіне қарсы бірқатар еңбектер жазып, кең жайылуына жол бермеді.
материал «Дін мен діл» кітабынан алынды,
ummet.kz
