Қазақ даласына ислам діні таралуының тарихи бастаулары

Себебі, ежелгі Түркі даласына дін ретінде енген ислам, кейін қазақ дүниетанымына мәдени негізде толыққанды енді. Халқымыздың барлық салт-дәстүрлерінің Исламнан бастау алатындығы ислам құндылықтарының халықтық санада берік бекігендегінен көруге болады. Сонымен қатар, Ислам діні Қазақстан жерінде әртүрлі кезеңде территориялық аймақтағы мемлекеттік бірлестіктерде түрлі маңызға ие саяси рөл атқарғандығы туралы тұжырымды дәйектер келтіруге болады. Оған Әмір Темір мен Тәуке ханның тұсындағы Мәуренахр мен Даладағы исламның орнын дәлелдейтін деректердің өзі жеткілікті. Әмір Темірдің (1370-1405) заңдар жинағында: «Мен өз қамқорлығыма Құдайдың діні мен Мұхаммед (с.а.у.) заңдарын насихатталуын алдым. Мен Исламды барлық жерде және барлық уақыттар бірлігінде қолдадым. Дін мен заңдарға негізделмеген өкімет пен биліктің өміршең болмайтындығын тәжірибем көрсетті. Сондықтан, әр аймаққа исламның білгірін жібердім, олар өз кезегінде исламда көрсетілген сенім бойынша бұқара халықты ұятты нәрселерден тиятын болады. Адамдардың білімін көтеру үшін медресе мен мешіттер салдырдым. Мен әр қалада Қасиетті Құранды, Ислам дінінің негізіне атақты ғалымдардың зерттеулері арқылы үйрететін иманды діни өкілдер тұруына жағдай жасадым» [13, с. 11], – деп атап көрсеткен.

Сонымен қатар, қараханидтер тұсындағы исламды қабылдау Орта және Алдыңғы Азия елдерімен түрік тайпаларының саяси, әлеуметтік және экономикалық байланысының орнауына алып келгендігін атап өту қажет. Ислам құндылықтарының білім, отбасы және жанұялық қарым қатынасындағы баламалы басымдығы қазақ этносының генезисінің ерекшелігімен немесе тәңірлік дүниетаным іздерінің көрініс табуымен түсіндіру мүмкін емес. Өйткені, рулық шежірені білу немесе жеті атаға дейін қыз алыспау салтының өзі Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар хадистерінде көрініс тапқандығын бірі білсе бірі біле бермейді.

ХІІ ғ. моңғолдардың басып кіруі нәтижесінде ислам позициясы нығая түсті. Көп жағдайда бұл мәселе моңғол басып алушылардың бір діни жүйені еңгізу ойының болмағандығымен түсіндіріледі. Ислам позицияларының нығаю Алтын Орданың бастапқыда Берке хан тұсында (1255-1266), кейін Тудеменгі мен Узбек хандар тұсында мұсылмандықты қабылдауына алып келді.

Әрі қарай исламның бекуіне Тәуке ханның «Жеті Жарғы» деп аталатын Заңдар жинағы өз үлесін қосты. Осы заңдар жинағында мемлекеттің мұсылмандық дінге ресми қолдау көрсетуі көрініс тапқан. Мысалы, «Христиан дініне өткендердің ағайын туыстары, оларды барлық меншігінен айыруға хақы бар», «Рухани мұрагерлік тума-туыс пен молдалар қатысуымен өтеді» және т.б. [15, 8-9 б.].

ХVІ-ХVІІ ғғ. қазақтардың Орта Азия халықтары мен Еділ бойы татарлармен экономикалық және мәдени байланыстары Қазақстандағы исламның интенсивті түрде кең таралуына алып келеді. Исламның жол серіктері ретінде Бұхара, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан келген миссионерлері саналды.

ХVІІІ-ХІХ ғғ. Ресей империясына қосылған Қазақстанның исламдануына Ресейдің Ислам дініне деген қарым қатынасы шешуші фактор болып есептелді. Отаршылдықтың алғашқы жылдары, яғни ХVІІ ғ. ресей өкіметі көшпелі халық арасына христиан дінін тарата бастайды, кейіннен нәтиже бермегендіктен Ислам бақылау арқылы таратылады. Р.Мұстафина ойынша, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақтар мұсылманша оқудың негізімен таныс болған, әрі осы кезеңдегі исламның негізінде балаларын мұсылман мектептеріне беріп, өздері мешіттерге барып тұрған. Бұл өз кезегінде қазақ халқының даму тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде ислам үстірт, яғни мазмұны тұрғысынан етене бойлай алмады деген пікірді теріске шығарады [16, 32 б.]. Патша өкіметінің күштеп көшіру саясаты осы кезеңде исламның ұстанымдарының бекуіне айтарлықтай әсер етті. Себебі, ХІХ ғасырдың 70 жылдары Даланың бүкіл аймақтарына орыс және украин переселендерін көшіру басталды, 80 жылдары аталған жағдай бұқаралық сипатқа ие болды. 1897 жылы Ақмола облысында орыс халқының үлес салмағы 56,7 пайызды, Орал облысында – 40,8 пайызды, Торғай облысында – 37,8 пайызды, Жетісуда – 23,5 пайызды, Семейде – 24 пайызды, Сырдарияда – 6,2 пайызды құрады. 1897 жылы Қазақстан территориясындағы қазақтардың үлесі 81,7 пайызды құраса, ал 1914 жылы – 65,1 пайызға төмендеді [17, 67 с.]. Далада, оның ішінде солтүстік аймақта орыс халқының көбеюі этникалық негізде Оңтүстік пен Солтүстікке территорияның бөлінуіне алып келді, сондай-ақ, бұқара халықтың Ислам дініне беріктігі Ресей тарапы ХХ ғасырдың басында Ресей империясының отарлау саясатына, оның біртұтастығына қауіп төндіруші фактор ретінде қабылданды. Әйтсе де 1906 жылдың көктемінде Верныйда Түркістан өлкесі мұсылмандарының І құрылтайы өтті, оған 100-ге жуық делегаттар қатысты. Құрылтай қаулысында бүкіл Ресей мұсылмандарының діни-руханият мәселелерімен айналысатын мұсылмандар діни бас басқармасын құру, муфтиден бастап азаншыға дейінгі дін қызметкерлерін жергілікті әкімшілік емес, халықтың өзі сайлауы, вакуфтер ашу, мешіттер салу және оларды жөндеуге рұқсат беру, мектептер мен медреселерді реформалау қажеттілігі атап көрсетілді. Сөйтіп сол жылдары Жетісуда өзге де саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар сияқты діни қауымдастық та ресми түрде тіркелген.

1917 жылы мемлекеттік басқару мәселесіне байланысты жалпықазақ съезі өтті. Онда қазақ облыстары территориялық ұлттық автономиясын алатын Ресей демократиялық федеративтік парламенттік республикасын құру идеясы ұсынылды. Орынбор қаласында өткен екінші жалпы қазақ съезінде жалпы ресей құрылтай жиналысы мақұлдауға тиісті қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына «Алаш» атауын беру ұйғарылды. Сонымен қатар, осындай «Алаш» саяси партиясының Бағдарламасында мемлекеттің шіркеуден бөлектенуі, заң алдындағы барлық діндердің бірдейлігі, барлық діни оқулардың насихатталу бостандығы, Қазақстанда жеке муфтияттың құрылу мәселелері ұсынылды. Алайда осы кезеңде шариғаттың құзыретіне кіретін мәселелер аясы кеміп, молдалар қызметіне үйлену, ажырасу, туу мен өлуді тіркеу процедуралары кіретін болады.

1917 жылғы қараша айында өткен жалпы ресей делегаттарының жиналысы «Алаш» партиясының талаптарымен келісетіндіктерін көрсетті, мысалы Семей губерниясы бойынша партия блогы 57,5 пайыз дауысты иемденсе, Торғай мен Орал облыстарында 75 пайызды иеленді. Ислам дініне, оның болашағына позициялар аясы Қазақстанның солтүстік аймағында тұратын национал-демократтардың көзқарасымен шектелмеді.

1917 жылдың қыркүйегінде «Мұсылман Одағы» партиясының құрылуын жария еткен Түркістан және қазақ мұсылмандарының съезі өтті. 1917 жылдың қараша айында Қоқанда ІV Жалпытүркістандық Төтенше съезі ашылды, Съезде Ислам мемлекеттік дін ретінде мақұлданатын Түркістан автономиясының, Түркістан Халықтық Өкіметінің құрылуы жарияланды [17, с. 148-154]. Алайда ол бастама отаршыл саясат тарапынан қуғынға ұшырайды.

Кеңес Одағы кезінде Исламның алғашқы қабылдануынан Шығыс халықтарының арасында өзіндік атрибутқа айналғанға дейінгі өзгерістер эволюциясын 1917-1927 жылдар аралығында қабылданған құжаттар тізбегі мазмұнынан көруге болады. 1917 жылы қараша айында қабылданған «Ресей және Шығыс еңбектенуші мұсылмандарға» деп аталатын РСФСР халық комиссарлар Кеңесі жолдауында: «... осы бастан бастап сіздердің салт-дәстүр, наным-сенімдеріңізге қол сұғылмайды, ұлттық және мәдени ұйымдарыңыз өз қызметін еркін жүзеге асырады. Өздеріңіздің ұлттық өмірлеріңізді азат әрі кедергісіз жүзеге асырыңыздыр», – деп атап көрсетілген. 1920 жылғы қазан айындағы КАССР еңбектенушілердің құқық Декларациясында: «осы декларация белгілеген негізгі ережеде еңбектенушілердің құқығына нұқсан келмейтін қырғыз халқының тұрмыстық ерекшеліктерін ескере отырып, Кеңестік Ресейдің халықтық революциялық соты тәжірибесінің нақты мысалында халықтық әділет құру» қарастырылып, аталған құжатта «мұсылман» термині қолданылмайды, сонымен қатар діндарларды Кеңестерге сайлау және сайлану құқығын иемдендіре отырып, осы кезде қазақтың әдет пен Шариғаттан тұратын халықтық соты трансформацияға ұшырайды [16, с. 457].

Алайда, 1921 жылы сайлауға қатысу құқығынан билер, имандар, ишандар, хазреттер, муфтилер және мұсылмандардың діни басқармасының мүшелері айырылады. Сонымен қатар, 1920 жылы Кеңес халық комиссарлар декретімен халықтық салт-дәстүрлер, атап айтқанда қалыңмал беру, құн төлеу жойылады.

1926 жылдан бастап ресми құжаттарда мұсылмандықтың «антикеңестік мазмұны» турасында тезистер пайда бола бастайды, ал 1927 жылы мәселенің мазмұны «антидіни үгіт-насихат» тұрғысына емес, «кластық еңбектенушілердің жауы» статусына ие болған «исламмен күресудің шаралары» тұрғысына ауысады.

Алайда, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде немістердің Еділ бойына жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа шектірген Орта Азия мұсылмандарының ризалығына бөленбек оймен ислам дініне көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп 1943 жылы Ташкент қаласында Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдастырылды. Оның жұмысына Қазақстан делегациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан Республикалары мұсылмандарының діни басқармасы құрылып төрағасы, Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмажитхан (1884-1953) сайланды. Бұл діни басқарманың республикамыздағы өкілі, Алматы қаласының имамы Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов болды. Ол өз кезегінде Қазанда діни білім алған, Қазақстанда алғаш мұсылмандар қазиятын құрған діндар адам болған. 1952 жылы ол өз орнына Сәдуақас Ғылманиді қази етіп бекіттіреді. Садуақас Ғылмани өз кезегінде қазиятты 1952-1972 жылдары басқарады. Сәдуақас қажи Ғылманидан соң 1972-1979 жылдары қазият кеңсесін Жахия қажы Бейсенбайұлы басқарған. 1975-1979 жылдары Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Қазақстандағы қазият хатшысы болып Рәтбек қажы Нысанбайұлы қызмет атқарады [2, 12-17 бб.].

60-жылдардың бас кезінен бастап исламның өкілдері мен басқару органдары арасындағы қарымқатынас пен елдегі діни ситуация туралы төмендегі мұрағат мәліметтерімен саралауға болады. 1961 жылы Қазақстанда мұсылман культі 25 тіркелген мешіттерді құрады, 40 намаз оқитын мұсылманнан, оның ішінде 20 мен 30 жас аралығындағы 10-нан 20-сына дейінгі пайызды әйелдер, 5-6 пайызды ер азаматтар құрады. 25 имам арасында 21 қазақ, 3 өзбек, 1 татар болды. 15 имамның орта діни білім, 7 имамда орташадан төменгі білім сатысы, ал 3 имамда ең төменгі діни білім болды. Діни басқарма арнаулы білімі жоқ, «кезбелі» молдалар есебінен толығып отырған. Себебі, жаңа діни кадрлар Ташкент және Бұқара діни училищесінде дайындалатын, 1961 жылы аталған оқу орнында небәрі 7 қазақстандық білім алған. 25 тіркелген мешіттермен қатар, 66 тіркелмеген мұсылман қауымдастықтары және 521 үйлерді аралап рәсімдер жасайтын «кезбелі молдалар» болған.

Қазақ КСР Министрлер Кеңесі негізіндегі діни культтер ісі бойынша Кеңесінің Уәкілі Б.Джумашев 1961 жылы тіркелген қауымдастық санынан сенушілердің көлемінің өспей отырғандығы туралы, әртүрлі культке жататын 72 тіркелмеген діни ұйымдар мен топтардың жабылуы негізінде тарап кетуі туралы, сенушілерді дін жолынан айыру жұмыстарының күшейгендігі туралы, жергілікті жерлерде тіркелген қауымдастық пен діни басқарма қызметін танып білу және бақылудың жақсарғандығы туралы қорытынды жасаған [18, с. 458].

Бұл діндерді оның ішінде Ислам дінін халық санасынан жою барысында жасаған басқарма органдарының қызметінің сипатты көрінісі болып табылады. Алайда Кеңес өкіметі көздеген саясаты түбегейлі жүзеге аспады. Оған бірнеше факторлар себеп болды. Біріншіден, 80 жылдары Қазақстанға жүргізілген зерттеулер бойынша тұрғылықты аймақтарға қарай дінге сенушілер 20 пайыздан 70 пайыз аралығын құрады. Бұл атеизмнің исламды ығыстыра алмағандығының нақты көрсеткіші болып табылады. Екіншіден, діни наным-сенім бостандығының формальды түрде болса да конституицялық бекінуі маңызды рөл атқарды. Үшіншіден, этноұлттық негізде кеңестік одақ мемлекетін құру саясаты барысында этникалық қайшы факторларға да байланысты еді. Төртіншіден, 50-ші жылдардағы Н.С. Хрущев кезеңінің жылымық уақыты кеңестік идеологияның дағдарысын бастап берді, бұл жағдай аталған әсер етуші факторлар арасында шешуші болды.

Кеңес кезеңіндегі құжаттар көрсеткендей, ислам ұзақ уақыт бойы патша өкіметінің переселен саясатынмен отаршылдықтың Даладағы нығаюының бір факторы ретінде қарастырылды. Бұл мәселеде басты акцент өзіндік әкімшілігі жоқ Орынбор муфтиятына кіретін қазақ діндарларына қойылды. Ресей билігі қазақ дін өкілдеріне саяси құзырет беруге мүдделі болмады, діни өкілдердің саяси белсенділігі ХХ ғасырдың басында мұсылмандардың ерік-бостандығын шектеу науқанына алып келді. Кеңес Одағы исламды отбасылық тұрмыстық деңгейде кең қанат жаюына қарсы шараларды қолдануға мүдделі болды.

Қазақстандағы исламның қызметінің аяққа тұруының алғашқы кезеңі еліміздегі діни ұйымдардың қызметін регламенттейтін либералды заңнамалардың дүниеге келуімен, 1990 жылы Қазақстан мұсылмандарының Діни Басқармасының ашылуы, биліктің исламның жандануының бағдарламасын ҚМДБ жүзеге асыру және жобалар жасалуы, мұсылман мемлекеттерімен байланыстарды жандандыру, ислам мамандарын арнайы шетел орталықтарында оқытуды қолға алуымен тұспа-тұс келді. Себебі, Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы 1990 жылға дейін Ташкентте болғандықтан Қазақстанның діни-рухани өміріне әсер ете алған жоқ. Мешіттер салынып, діни әдебиеттер басылмады. Ташкентте шығатын бірен-саран журнал, газет республика халқының діни сұранысын өтей алмады. 1980 жылдардың екінші жартысындағы Кеңес империясындағы жариялылық, демократияландыру үрдісі дін саласына да өз әсерін тигізді. Сол себепті де кең байтақ Отанымызда жеке діни басқарма құру идеясы қарқын ала бастады. Оны республикамыздың сол жылдары Министрлер Кеңесінің төрағасы Н.Ә.Назарбаев қуаттап, соның қолдауымен Мәскеу елімізде мұсылмандар діни басқармасын құруға рұқсат етті. 1990 жылы 12-ші қаңтарда Қазақстан мұсылмандарының І құрылтайында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылып, басқарма төрағасы, Бас мүфти болып Рәтбек қажы Нысанбайұлы сайланды. Бұл қызметті ол 2000 жылға дейін атқарды.

2000 жылдың 24 маусымында өткен Қазақстан мұсылмандарының ІІІ құрылтайында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти болып бірауыздан Әбсаттар қажы Дербісәлі сайланды. 2013 жылдың 19-шы ақпанында өткен кезектен тыс VІІ құрылтайда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти болып Ержан қажы Малғажыұлы бірауыздан сайланды.

Діни ұйымдар қызметі Конституция, Азаматтық кодексі және 1992 жылы қабылданған «Діни сенім және діни қарым қатынастар бостандығы туралы» ҚР Заңы негізінде жүзеге асырылады. Бұл мемлекет басшылығының діннің рухани әлеуетіне, оның қоғамдық ортаны біріктірудің орасан зор рөліне жоғары баға бергендігінің көрінісі болып табылады. Тәуелсіздік жылдары діни ахуал жақсы дамыды. Елімізде бірнеше жүздеген мешіттер ашылды, Алматы қаласында Нұр-Мүбарак Мысыр Ислам мәдениеті университеті, Республикалық имамдардың білімін жетілдіру Ислам институты ашылды. Діни маңызы жоғары халықаралық шаралар өткізілді. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы өзінің төл басылымдары ретінде «Ислам және өркениет» газеті, «Иман» діни-ағартушылық танымдық журналы басылып шығады.

Қазіргі уақытта елімізде 40-тан аса конфессиялардың діни бірлестіктер мен ұйымдар саны 4000-нан асады. Соның ішінде 2337 ислам діни бірлестіктері, орыс православие шіркеуі – 281, рим-католик шіркеуі – 82, протестанттік діни бірлестіктер – 1189, иудейлердің діни бірлестіктері – 27-ні құрайды. Қазіргі Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қауымдарға төмендегілер енеді: 5-буддистік қауым, 24-индуистік, 12-кришнаиттік, 23-Бахаи, 2-трансцендентальдық медитация қауымы, сонымен қатар, Ұлы АҚ Бауырластықтың 2-қауымы, 6-саентология шіркеуі қауымы т.б. Бұлардың 40-астам мерзімді діни басылымдары шығады. Еліміздегі діни оқу-орындар саны – 19, елімізде – 2200-ге жуық мешіт, мұсылман діни бірлестіктер саны – 2337 [17, 9 б.].

Қазіргі таңда Қазақстандағы дәстүрлі емес діни ұйымдардың және тоталитарлы секталардың көбеюі мен оның қатарына жастардың жалпы халықтың көптеп тартылуы көпұлтты мемлекетіміздің ұлтаралық татулық пен тұрақтылығына қауіпті фактор және ұлтаралық радикализм мен шиеленісті тудыратын қосымша күш болып табылады. Бүгінде Қазақстан Бүкіләлемдік діни-рухани форумның орталығы болып табылады. Ал Қазақстанның зайырлы мемлекет болуына орай, ресми идеология дінге барынша бейтарап. Сондықтан Қазақстандағы жетекші діни конфессия статусына ие ислам мен христиан діндеріне мемлекет тарапынан қамқорлық танытылатын, басқа діни ұйымдардың қызметін реттейтін жаңа Заңның қабылдануы өзекті мәселеге айналды.

2011 жылы қазанның 11-і күні «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заң қабылданды.

ҚР Дін істері агенттігінің төрағасы Қайрат Лама Шариф Республикалық БАҚ-на берген мәліметінде (ҚМДБ) республикалық ислами діни бірлестік ретінде тіркеліп, барлық облыстардағы 2228 мешіт қайта тіркеуден өткенін», – айтты. 

Қазақ даласына ислам діні таралуының мәдени, тарихи және рухани бастауларына тоқталған кезде Ислам дініндегі этикалық ұғымдардың тарихи философиялық маңызы туралы зерттелген ғылыми жұмыстарға тоқталып өткен маңызды. Оларды Кеңестік кезеңдегі бұрмалануға ұшыраған ғылыми тұжырымдар және еліміздің тәуелсіздік тұғырындағы жаңаша ғылыми тұжырымдар деп екіге бөліп қарастыруға болады.

Қазақ мәдениетіндегі ислам құндылықтарының орны – отандық ғылымда бұрын-соңды зерттелмеген тың мәселелердің бірі. Құндылықтарды зерттейтін аксиология ғылымы бойынша қазақ халқының рухани құндылықтары, адамдық құндылықтары, тұлғалық құндылықтары зерттелді. Алайда ислам дініндегі құндылықтардың қазақ мәдениетінің феномені ретіндегі мәселе қарастырылмаған тың тақырыптардың бірі десек қателеспейміз. Сонымен қатар, ислам құндылықтарындағы «қайырымдылық», «ерікбостандық» категориялар әлеуметтік, психологиялық, философиялық тұрғыда белгілі бір деңгейде зерттелгенімен, исламдық басқа этикалық категориялар құндылық ретінде ғылыми негізделіп зерделенбеді және осы мәселеге қатысты мәдени антропология тұрғысынан қарастырылған еңбектер жоқтың қасы деп айтуға болады.

Атап өтетін басты жайт, Кеңестік дәуірде дінге қатысты ғылыми зерттеу өзара ішкі қайшылықтарға толы болды. Бұл мәселені бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан сараптау белгілі бір байыптылыққа, жан-жақты қатаң әрі терең зерттеулерді жүргізуге шақырады.

Ислам дінін ұстанған шетелдік ғалымдарға тоқталар болсақ, Нежати Өнер жалпы исламдық құндылықтардың ішінен еркіндік мәселесіне тоқталып, сөз бостандығы, саяси бостандық, құқықтық бостандық мәселелерін қарастырады.

Сайм Иепрем болса, «Имам Матуриди және адамның ерік-бостандығы» атты еңбегінде исламдағы ерік-бостандық феноменін уақыт, мекен мәселелеріне қатысты детерминистік тұрғыдан қарастырғандығы байқалады. Бірақ аталмыш ғалымдар еркіндіктің ара жігін ажыратпайды және адамның рухани ерік-бостандығын ислам құндылықтарынан даралап ерекше рухани құбылыс ретінде қарастырмайды. Біздің зерттеуіміз ислами құндылықтарын, оның қазақ мәдениетіндегі орнын жеке зерттеу объектісі болуымен ерекшеленеді.

Ғарифолла Есімнің пайымдауы бойынша: «Алланың пендесіне берген харекет еркіндігін біз «қайрат» дейміз. Қандай іс болмасын адамнан қайратты талап етеді, ол болса, адамды жақсылыққа да, жамандыққа да бастай береді. Құдайдың адамға берген қайратын тежеп, ішіп-жеу, көру, есту сияқты сезімдерден адамның өз-өзін тежеуі күнә болмақ» [19, 55 б. ]. Бұл жерде қайрат сөзі ислам дініндегі этикалық ұғымдардың маңызды категориясы ретінде қолданылған. Олай болса, жалпы ислам құндылықтарының қоғамдағы зор пайдасы мен ықпалы барынша кең әрі ауқымды екендігін байқауға болады.

Махмұд Хамди Зақзұқтың тұжырымдауы бойынша, ислам құндылықтары діндегі ерекше өркениеттілік белгісі әрі философиялық мәселе болып саналады, бұған қоса, ол адам құндылықтарының басты тармақтарына кіреді [20, 159-180 бб.].

Ж.Ж. Молдабековтың пікірінше адамның рухани құндылықтары ол адамның денелік және интеллектуалды ұмтылысының нәтижесі мен көрінісі. Адамның адам болып жетілуі, оның ақылына, еркіне және сеніміне байланысты. Аталмыш ғалымдар адамның бойындағы рухани этикалық ұғымдарды әлеуметтік-философиялық тұрғыдан қарастырады [21, 137 б.].

Ал аксиологиялық тұрғыдан тоқталған С.Е. Нұрмұратовтың пікірінше: «Қазақ жеріне келген мұсылмандық бағыт исламның суниттік ағымындағы ханафиттік мазһаб болып табылады. Ислам өзінің көп ғасырлық тарихында әлеуметтік дүниенің көптеген саласына ендей алатын ерекше рухани құбылыс екенін танытты» [22, 75 б.], деп тұжырымдауы, исламдық құндылықтардың қазақ халқының рухани өмірінде қаншалықты маңызға ие екендігі анық байқалады.

Г.Қ. Әбдіғалиева өз тұжырымында діни құндылықтардың гуманистік мазмұнына талдау жасайды. Діни моральдың негізінде Құдайға сенім және оның алдындағы жауапкершілік діни-этикалық құндылықтардың ерекшелігін көрсетеді. Оның ойынша дін ұзақ уақыт бойы мәдениет тарихында доминатты рөлінің арқасында рухани және материалдық құндылықтардың дүниеге келуіне түрткі болды [23, 133 б.].

Н.Ж. Байтенованың ғалым ретіндегі тұжырымдалған пікірі: «Дін халықтың рухани негізі, дүниетанымдық болмысының қайнар бұлағы іспеттес» болып табылады [24, 3 б.]. С.Б. Бөлекбаев өз кезегінде діни құндылықтардың дүниетанымдық, мәденифилософиялық қарым-қатынастағы ролінің жоғары болатындығын нақты сипаттайды [25, 33 б.]

Г.Ж. Нұрышеваның пікірінше, исламдағы ерекше мәнге ие еркіндік ұғымын ол – адамның өзіндік «Менің», өз өмірімнің мәнін, өмірлік мақсатын таңдай білу және жүзеге асыру мүмкіндігі [26, 142-143 бб.]. Абсолюттік еркіндік болуы мүмкін емес, себебі еркіндік қадам басқан сайын тәуелділікпен бетпе-бет кездесіп отырады. Ол табиғат пен қоғам, басқа адамдар тарапынан болатын сыртқы кедергілер және адамның өзінің жігерсіздігі, рухының төмендігі, ақылының аздығы сияқты ішкі кедергілер болуы мүмкін. Өз еркіндігінің абсолютті емес, салыстырмалы екендігін адам ақылының көмегімен, байыпты түрде түсіне білген жөн. Біз адамның рухани ерік-бостандығын дін философиясының негізгі категорияларының бірі ретінде қарастырамыз.

Сонымен қатар, ислам философиясын жаңаша көзқараста талдаған Ж.Алтаевтың еңбегінде, автор, философия мен теологияның ара қатынасы сананы қолдану деңгейіне негізделетіндігін алға тартады. Ислам философиясы «кулли ақыл» ұғымына яғни жалпы әлемдік санаға, жалпы адамзаттық парасатқа жүгінеді. Себебі кез-келген адамның бұл дүниедегі мүмкіндігі шектеулі. Сондықтан жалпыадамзаттық парасат пен жалпы әлемдік сана қажеттілік бар. Одан пайда болуы үшін, аталған ұғымның заңын Құран деп атайды. Құран философиясын жетілген философия дей келе, автор: «Мудрый Создатель, создавший с любовью этот мир, разумеется, не оставит твои самые важные вопросы о жизни и смерти без самого полного, элегантного и четкого ответа. ... рациональный смысл осветит человеческий дух высокими эмоциями любви, сострадания и нежности, став сплавом интеллекта и души, рассудка и чувств», – деп Алланың осы әлемді жаратқан шексіздігін философиялық тұрғыдан түсіндіреді [27, с. 227-228].

материал «Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары» кітабынан алынды,

ummet.kz